Opinion
Diftongs e iats: prononciar doas “vocalas” successivas (II)
L’istòria particulara dels diftongs ascendents
L’occitan, dins una fasa anciana, coneguèt solament tres diftongs ascendents amb un foncionament sistematic: iè, uè e uò. Se trobavan solament en posicion tonica. Èran apareguts en occitan medieval vèrs lo sègle XIII (dels sègles XII a XIV), segon l’esquèma seguent, valable per la màger part dels dialèctes.
Uèi, aqueles tres diftongs ascendents se presentan aital.
(1) Lo diftong ascendent iè
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent iè se pronóncia [jɛ] ‘yè’: vièlh, mièg, mièja.
Dins los autres dialèctes (provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin, gascon), aquel diftong s’escriu ie e se pronóncia en general [je] ‘ye’: vielh, mieg (miei), mieja.
En general, aquel diftong pòrta l’accent tonic.
Mas de còps, es en posicion atòna: alara lo trobam jos la forma ie prononciada [je] ‘ye’: envielhir.
(2) Lo diftong ascendent uè
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent uè se pronóncia [ɥɛ] ‘uè’: luènh, fuèlha, uèi, puèg.
Dins los dialèctes de l’èst e del nòrd (provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin), aquel diftong s’escriu ue e se pronóncia [ɥe] ‘ué’; eventualament se pòt prononciar tanben [œ] e deven alara una vocala reala: luenh, fuelha, uei, pueg (o puei, dins lo sens de “còla, monticul”).
En gascon, aquel diftong s’escriu ue e se pronóncia [we] ‘oé’: luenh, huelha, uei, pueg (o puei, dins lo sens de “còla, monticul”).
En general aquel diftong pòrta l’accent tonic.
Mas de còps, es en posicion atòna: alara lo trobam jos la forma ue prononciada [ɥe] ‘ué’ (en provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin se pronóncia [ɥe] o [œ]; en gascon se pronóncia [we]): luenchenc o luenhèc.
(3) Lo diftong ascendent uò
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent uò se pronóncia [ɥɔ] ‘uò’ o [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. Notem qualques mots en sud-lengadocian ont se garda la forma ò coma dins lòc (per luòc), fòc (per fuòc).
En vivaroalpenc e auvernhat, aquel diftong s’escriu uò e se pronóncia [ɥɔ] ‘uò’ o [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. De còps, lo vivaroalpenc e l’auvernhat esitan entre uò e ue: luòc (o luec), fuòc (o fuec). Notem qualques mots en auvernhat ont se garda la forma ò coma dins lònh (per luenh).
En provençal e lemosin, aquel diftong s’escriu uò e se pronóncia [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. De còps, lo provençal e lo lemosin esitan entre uò e ue: luòc (o luec), fuòc (o fuec).
En niçard, uò es evitat: s’escriu ue e se pronóncia [ɥe] ‘ué’ o [œ]. Ex: luec, fuec. Notem qualques cases en niçard ont se garda la forma ò coma bòu (per buòu), òu (per uòu).
En gascon, parièr, uò es evitat: s’escriu ue e se pronóncia [we] ‘oé’. Ex: huec, bueu, ueu. Notem qualques cases en gascon ont se garda la forma ò coma lòc (per luòc).
(4) Cal apondre qualques fenomèns segondaris a prepaus dels diftongs ascendents.
— La è primitiva venguèt lo diftong ie (en luòc de iè) davant u: las formas primitivas Dèu, mèu, tèu, sèu, Andrèu, Matèu venguèron Dieu, mieu, tieu, sieu, Andrieu, Matieu...
— Dins certans parlars, las vocalas è o e o i poguèron devenir un diftong ascendent coma ia o ie o iè davant una l (o davant una u venent de l): cèl/cèu (cial/ciau), estela (estiala), filar (fialar/fielar), fil/fiu (fial/fiau), abril/abriu (abrial/abriau)...
— La ò primitiva, en partent del son [ɔ], coneguèt un segond fenomèn de diftongason, pus tardiu, dels sègles XV a XVI, que produguèt los diftongs [wa] o [wɔ] o [we]. Aquò se passèt pas pertot. Foguèt frequent en niçard, en provençal maritim (oriental), dins certans parlars vivaroalpencs e auvernhats e tanben en lengadocian de Roergue. L’ortografia actuala nòta ò dins totes los cases. Per exemple, dins pòrta, la ò se pronóncia [ɔ] o [wa] o [wɔ] o [we] segon los parlars. N’ai parlat dins un article precedent.
Los iats
En defòra dels diftongs qu’avèm presentats çai sus, trobam de grops de doas vocalas successivas que forman doas sillabas distintas: aquò s’apèla un iat. Vaicí qualques exemples.
Metèm un trèma (¨) sus las letras ï e ü per indicar que forman un iat amb la a, la e o la o precedentas
De còps metèm un accent agut (´) sus í o ú en luòc del trèma. L’accent agut indica que l’accent tonic se tròba a una plaça irregulara. Indica tanben que í o ú forman un iat amb la vocala precedenta.
Los iats instables que pòdon devenir de diftongs
De fach, certans iats son instables e tendon a devenir de diftongs ascendents.
(1) Es lo cas per un grop comprenent o seguida d’una autra vocala. La o se pronóncia originàriament coma la vocala reala [u] ‘o’ mas tend a se prononciar tanben coma lo glide [w].
(2) Es fòrça sovent lo cas per un grop comprenent i seguida d’una autra vocala. La i se pronóncia originàriament coma la vocala reala [i] mas tend a se prononciar coma lo glide [j] ‘y’.
(3) Es lo cas per un grop comprenent u seguida d’una autra vocala. La u se pronóncia originàriament coma la vocala reala [y] ‘u’ mas tend a se prononciar tanben coma lo glide [ɥ].
(4) Avèm parlat çai sus dels tres diftongs ascendents de basa que son iè, uè e uò. Ça que la, dins qualques mots, trobam los grops iè, ie, uè, ue que foncionan a l’origina coma d’iats e que pòdon devenir eles tanben de diftongs. Per exemple.
Los grops iu e ui pòdon èsser de diftongs o d’iats
Los grops iu e ui son en general de diftongs descendents. La segonda letra del grop se pronóncia coma un glide.
Arriba de trobar tanben los grops iu e ui que foncionan coma d’iats. Mas aqueles iats a lor torn pòdon devenir de diftongs ascendents.
L’occitan, dins una fasa anciana, coneguèt solament tres diftongs ascendents amb un foncionament sistematic: iè, uè e uò. Se trobavan solament en posicion tonica. Èran apareguts en occitan medieval vèrs lo sègle XIII (dels sègles XII a XIV), segon l’esquèma seguent, valable per la màger part dels dialèctes.
— La è tonica primitiva venguèt vèrs lo sègle XIII iè dins certanas posicions: vèlh > vièlh.
— La ò tonica primitiva venguèt vèrs lo sègle XIII uè dins certanas posicions: lònh > luènh.
— La ò tonica primitiva venguèt vèrs lo sègle XIII uò dins certanas posicions: fòc > fuòc.
— La ò tonica primitiva venguèt vèrs lo sègle XIII uè dins certanas posicions: lònh > luènh.
— La ò tonica primitiva venguèt vèrs lo sègle XIII uò dins certanas posicions: fòc > fuòc.
Uèi, aqueles tres diftongs ascendents se presentan aital.
(1) Lo diftong ascendent iè
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent iè se pronóncia [jɛ] ‘yè’: vièlh, mièg, mièja.
Dins los autres dialèctes (provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin, gascon), aquel diftong s’escriu ie e se pronóncia en general [je] ‘ye’: vielh, mieg (miei), mieja.
En general, aquel diftong pòrta l’accent tonic.
Mas de còps, es en posicion atòna: alara lo trobam jos la forma ie prononciada [je] ‘ye’: envielhir.
(2) Lo diftong ascendent uè
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent uè se pronóncia [ɥɛ] ‘uè’: luènh, fuèlha, uèi, puèg.
Dins los dialèctes de l’èst e del nòrd (provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin), aquel diftong s’escriu ue e se pronóncia [ɥe] ‘ué’; eventualament se pòt prononciar tanben [œ] e deven alara una vocala reala: luenh, fuelha, uei, pueg (o puei, dins lo sens de “còla, monticul”).
En gascon, aquel diftong s’escriu ue e se pronóncia [we] ‘oé’: luenh, huelha, uei, pueg (o puei, dins lo sens de “còla, monticul”).
En general aquel diftong pòrta l’accent tonic.
Mas de còps, es en posicion atòna: alara lo trobam jos la forma ue prononciada [ɥe] ‘ué’ (en provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin se pronóncia [ɥe] o [œ]; en gascon se pronóncia [we]): luenchenc o luenhèc.
(3) Lo diftong ascendent uò
En occitan estandard general (e en lengadocian), lo diftong ascendent uò se pronóncia [ɥɔ] ‘uò’ o [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. Notem qualques mots en sud-lengadocian ont se garda la forma ò coma dins lòc (per luòc), fòc (per fuòc).
En vivaroalpenc e auvernhat, aquel diftong s’escriu uò e se pronóncia [ɥɔ] ‘uò’ o [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. De còps, lo vivaroalpenc e l’auvernhat esitan entre uò e ue: luòc (o luec), fuòc (o fuec). Notem qualques mots en auvernhat ont se garda la forma ò coma dins lònh (per luenh).
En provençal e lemosin, aquel diftong s’escriu uò e se pronóncia [jɔ] ‘yò’. Ex: luòc, fuòc, buòu, uòu. De còps, lo provençal e lo lemosin esitan entre uò e ue: luòc (o luec), fuòc (o fuec).
En niçard, uò es evitat: s’escriu ue e se pronóncia [ɥe] ‘ué’ o [œ]. Ex: luec, fuec. Notem qualques cases en niçard ont se garda la forma ò coma bòu (per buòu), òu (per uòu).
En gascon, parièr, uò es evitat: s’escriu ue e se pronóncia [we] ‘oé’. Ex: huec, bueu, ueu. Notem qualques cases en gascon ont se garda la forma ò coma lòc (per luòc).
(4) Cal apondre qualques fenomèns segondaris a prepaus dels diftongs ascendents.
— La è primitiva venguèt lo diftong ie (en luòc de iè) davant u: las formas primitivas Dèu, mèu, tèu, sèu, Andrèu, Matèu venguèron Dieu, mieu, tieu, sieu, Andrieu, Matieu...
— Dins certans parlars, las vocalas è o e o i poguèron devenir un diftong ascendent coma ia o ie o iè davant una l (o davant una u venent de l): cèl/cèu (cial/ciau), estela (estiala), filar (fialar/fielar), fil/fiu (fial/fiau), abril/abriu (abrial/abriau)...
— La ò primitiva, en partent del son [ɔ], coneguèt un segond fenomèn de diftongason, pus tardiu, dels sègles XV a XVI, que produguèt los diftongs [wa] o [wɔ] o [we]. Aquò se passèt pas pertot. Foguèt frequent en niçard, en provençal maritim (oriental), dins certans parlars vivaroalpencs e auvernhats e tanben en lengadocian de Roergue. L’ortografia actuala nòta ò dins totes los cases. Per exemple, dins pòrta, la ò se pronóncia [ɔ] o [wa] o [wɔ] o [we] segon los parlars. N’ai parlat dins un article precedent.
Los iats
En defòra dels diftongs qu’avèm presentats çai sus, trobam de grops de doas vocalas successivas que forman doas sillabas distintas: aquò s’apèla un iat. Vaicí qualques exemples.
ea[e.a] ‘e-a’: realisme, beatitud (en auvernhat [ə.a])
ee [e.e] ‘e-e’: veement (en auvernhat [ə.ə])
eo [e.u] ‘e-o’: teoria, Simeon (en auvernhat [ə.u])
oo [u.u] ‘o-o’: zoologia
aè [a.ɛ] ‘a-è’: Israèl, aède (en auvernhat e lemosin [a.e])
ae [a.e] ‘a-e’: aerian (en auvernhat [a.ə])
aò [a.ɔ] ‘a-ò’: aòrta
ao [a.u] ‘a-o’: aorist
NB — En vivaroalpenc, la pronóncia abituala de aoes lo diftong [ɔw] ‘òw’ coma dins muraor, Draonier. Dins d’autres dialèctes, qualques mots pòdon far oscillar lo grop ao entre l’iat [a.u] e lo diftong [ɔw], per exemple dins lo nom de la vila de Caors [ka.ˈurs, ˈkɔws...].
ee [e.e] ‘e-e’: veement (en auvernhat [ə.ə])
eo [e.u] ‘e-o’: teoria, Simeon (en auvernhat [ə.u])
oo [u.u] ‘o-o’: zoologia
aè [a.ɛ] ‘a-è’: Israèl, aède (en auvernhat e lemosin [a.e])
ae [a.e] ‘a-e’: aerian (en auvernhat [a.ə])
aò [a.ɔ] ‘a-ò’: aòrta
ao [a.u] ‘a-o’: aorist
NB — En vivaroalpenc, la pronóncia abituala de aoes lo diftong [ɔw] ‘òw’ coma dins muraor, Draonier. Dins d’autres dialèctes, qualques mots pòdon far oscillar lo grop ao entre l’iat [a.u] e lo diftong [ɔw], per exemple dins lo nom de la vila de Caors [ka.ˈurs, ˈkɔws...].
Metèm un trèma (¨) sus las letras ï e ü per indicar que forman un iat amb la a, la e o la o precedentas
— Aital, lo trèma garentís que ï se pronóncia coma la vocala reala [i] e non pas coma lo glide [j] ‘y’.
— Parièr, lo trèma garentís que ü se pronóncia coma la vocala reala [y] ‘u’ e non pas coma lo glide [w].
aï [a.i] ‘a-i’: païsatge, laïc
eï [e.i] ‘e-i’: cafeïna, Preïstòria (en auvernhat [ə.i])
oï [u.i] ‘o-i’: Soïssa, Loïsa, shintoïsme
aü [a.y] ‘a-u’: aürós, bonaür, malaür, malaürós
eü [e.y] ‘e-u’: reünion, reüssir (en auvernhat [ə.y])
oü [u.y] ‘o-u’: groüm
— Parièr, lo trèma garentís que ü se pronóncia coma la vocala reala [y] ‘u’ e non pas coma lo glide [w].
aï [a.i] ‘a-i’: païsatge, laïc
eï [e.i] ‘e-i’: cafeïna, Preïstòria (en auvernhat [ə.i])
oï [u.i] ‘o-i’: Soïssa, Loïsa, shintoïsme
aü [a.y] ‘a-u’: aürós, bonaür, malaür, malaürós
eü [e.y] ‘e-u’: reünion, reüssir (en auvernhat [ə.y])
oü [u.y] ‘o-u’: groüm
De còps metèm un accent agut (´) sus í o ú en luòc del trèma. L’accent agut indica que l’accent tonic se tròba a una plaça irregulara. Indica tanben que í o ú forman un iat amb la vocala precedenta.
aí [a.i] ‘a-i’: país, Anaís (accent tonic irregular coma dins pastís)
oí [u.i] ‘o-i’: Loís, soís (accent tonic irregular coma dins lotgís)
aú [a.y] ‘a-u’: Emmaús, gaús/caús (accent tonic irregular coma dins talús)
oí [u.i] ‘o-i’: Loís, soís (accent tonic irregular coma dins lotgís)
aú [a.y] ‘a-u’: Emmaús, gaús/caús (accent tonic irregular coma dins talús)
Los iats instables que pòdon devenir de diftongs
De fach, certans iats son instables e tendon a devenir de diftongs ascendents.
(1) Es lo cas per un grop comprenent o seguida d’una autra vocala. La o se pronóncia originàriament coma la vocala reala [u] ‘o’ mas tend a se prononciar tanben coma lo glide [w].
oa [u.a] o [wa]: Joan, coabitar
oè [u.ɛ] o [wɛ]: poèta (en auvernhat e lemosin [u.e] o [we])
oe [u.e] o [we]: poesia, coerent (en auvernhat [u.ə] o [wə]);e en gascon joen (prononciat puslèu [ˈʒwen])
oï [u.i] o [wi]: Soïssa, shintoïsme, Loïsa
oí [u.i] o [wi]: soís, Loís
oè [u.ɛ] o [wɛ]: poèta (en auvernhat e lemosin [u.e] o [we])
oe [u.e] o [we]: poesia, coerent (en auvernhat [u.ə] o [wə]);e en gascon joen (prononciat puslèu [ˈʒwen])
oï [u.i] o [wi]: Soïssa, shintoïsme, Loïsa
oí [u.i] o [wi]: soís, Loís
(2) Es fòrça sovent lo cas per un grop comprenent i seguida d’una autra vocala. La i se pronóncia originàriament coma la vocala reala [i] mas tend a se prononciar coma lo glide [j] ‘y’.
iò [i.ɔ] o [jɔ]: piòt, chipriòta
io [i.u] o [ju]: prioritat, los Dioscurs
ia [i.a] o [ja]: viatge, Priam, tiara
NB — Après un accent tonic, lo grop ia se pronóncia sempre coma un diftong ascendent [jɔ] (o [ja] dins certans dialèctes), es pas jamai un iat: justícia, bèstia, vendémias, indústria, glòria, Júlia, Aurèlia, Occitània, Grècia.
io [i.u] o [ju]: prioritat, los Dioscurs
ia [i.a] o [ja]: viatge, Priam, tiara
NB — Après un accent tonic, lo grop ia se pronóncia sempre coma un diftong ascendent [jɔ] (o [ja] dins certans dialèctes), es pas jamai un iat: justícia, bèstia, vendémias, indústria, glòria, Júlia, Aurèlia, Occitània, Grècia.
(3) Es lo cas per un grop comprenent u seguida d’una autra vocala. La u se pronóncia originàriament coma la vocala reala [y] ‘u’ mas tend a se prononciar tanben coma lo glide [ɥ].
ua [y.a] o [ɥa]: actualitat, pontualament
uo [y.u] o [ɥu]: fluorescent
uo [y.u] o [ɥu]: fluorescent
(4) Avèm parlat çai sus dels tres diftongs ascendents de basa que son iè, uè e uò. Ça que la, dins qualques mots, trobam los grops iè, ie, uè, ue que foncionan a l’origina coma d’iats e que pòdon devenir eles tanben de diftongs. Per exemple.
iè [i.ɛ] o [jɛ]: dièsi (en auvernhat e lemosin [i.e] o [je])
ie [i.e] o [je]: Viena (vila d’Àustria)
uè [y.ɛ] o [ɥɛ]: Suècia, duèl (en auvernhat e lemosin [y.e] o [ɥe])
ue [y.e] o [ɥe]: suedés, pueril (en auvernhat [y.ə] o [ɥə])
ie [i.e] o [je]: Viena (vila d’Àustria)
uè [y.ɛ] o [ɥɛ]: Suècia, duèl (en auvernhat e lemosin [y.e] o [ɥe])
ue [y.e] o [ɥe]: suedés, pueril (en auvernhat [y.ə] o [ɥə])
Los grops iu e ui pòdon èsser de diftongs o d’iats
Los grops iu e ui son en general de diftongs descendents. La segonda letra del grop se pronóncia coma un glide.
iu [iw]: actiu, productiu, fiular, ciutat, viure (víver)
ui [yj]: produch (produit), conducha (conduita), produire (prodúser), conduire (condúser)
ui [yj]: produch (produit), conducha (conduita), produire (prodúser), conduire (condúser)
Arriba de trobar tanben los grops iu e ui que foncionan coma d’iats. Mas aqueles iats a lor torn pòdon devenir de diftongs ascendents.
iu [i.y] o [jy]: diurne, demiurg, poliuretan
ui [y.i] o [ɥi]: atribuir, restituir, fluid, acuitat
NB 1 — Après un accent tonic, lo grop iu se pronóncia sempre coma un diftong ascendent [jy] ‘yu’: Màrius, Dàrius.
NB 2 — Es inutil d’escriure iü* e uï* amb un trèma. Los usatgièrs coneisson la bona prononciacion. Alibèrt trantalhava per metre un trèma sus iu: escriviá demiürg mas escriviá Dàrius (e non pas Dàriüs*). Podèm recomandar d’escriure pus simplament demiurg sens trèma sus lo modèl de Dàrius. Lo meteis Alibèrt metiá pas gaire de trèma sus ui: escriviá atribuir, restituir, fluid, acuitat e non pas atribuïr*, restituïr*, fluïd*, acuïtat*.
ui [y.i] o [ɥi]: atribuir, restituir, fluid, acuitat
NB 1 — Après un accent tonic, lo grop iu se pronóncia sempre coma un diftong ascendent [jy] ‘yu’: Màrius, Dàrius.
NB 2 — Es inutil d’escriure iü* e uï* amb un trèma. Los usatgièrs coneisson la bona prononciacion. Alibèrt trantalhava per metre un trèma sus iu: escriviá demiürg mas escriviá Dàrius (e non pas Dàriüs*). Podèm recomandar d’escriure pus simplament demiurg sens trèma sus lo modèl de Dàrius. Lo meteis Alibèrt metiá pas gaire de trèma sus ui: escriviá atribuir, restituir, fluid, acuitat e non pas atribuïr*, restituïr*, fluïd*, acuïtat*.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
En Catalonha actualament la question de la grafia es en debat.
Un bon article sus las vertuts e los vicis dels accents diacritics http://cat.elpais.com/cat/2016/10/11/cultura/1476202910_453933.html?id_externo_rsoc=TW_CC
#13
Tanben coma non-lingüista, per respónder a vòsta darrèira question : me pensi que sufiré de partir de la lenga deu lòc e de ne'n mestrejar les conjugasons, la morfologia, etc. A partir d'aquí, pòden alargir aus dialèctes contigús quòra i a de mòts o expressions que tròbam de manca, etc.
~#8,#9
(Precisi d'en primièr, que soi pas linguista nimai ensenhaire, es solament l'interés e l'amor que pòrti a la lenga dempuèi far temps, que me mena a qualques reflexions )
Cal pas creire que lo lengadocian estandard, {que solide, se sarra de l'occitan estandard}, siague plan simple pel monde, emai occitanofòns, emai occitanofils, emai aici ,a Albi, al mièg del mièg de Lengadòc e d'Occitània { a! a! anavi dobldar que sèm tanben "le coeur d'Oxitany" !} . Mon experiencia de vida en Gasconha e Provença m'a mostrat, que, se confrontant a de locutors o de neò-locutors, en se serviguent d'una grafia çaquela "pluricentrica", nos trobam totjorn davant las meteissas interrogacions de la part de la gents.
Aquò dich, pensi ,pas qu'ajem d'autras solucions qu'una lenga pluricentrica;
mas las interrogacions de Eric Fraj " Quin occitan per deman?", las causidas graficas del Val d'Aran , per exemple, me pausan questions.
ont trobar lo compés entre la lenga escricha e la " parlada ", per far que la primièira aparesque pas tròp coma una lenga de farlabica, facha per d'intellectuals qu'an perdut lo ligam afectiu amb la lenga ?
#7
De vrai, coneishi en Libornés e en Medòc [pœj] demb aqueth sens (en toponimia : Pey Landry, Pey Amat...). Es que ''tuc'' e sos derivats me sembla pus comun en gascon ; question a crusar.
#9 A tè, vaquí una excellenta rason de far un omenatge a la memòria de Pèire Bèc en suprimissent aquel accent superflús.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari