Bandièra01 1180x150: Comuna de Tolosa

Opinion

Las evolucions de l’l

En seguida de mon article sus lo nom de Brasil, de legeires an fach pro d’observacions sus l’evolucion e la pronóncia de l’l. Las vau resumir aicí (e ja qu’es un resumit, los legeires si que comprendràn que i a de fenomèns locals e d’excepcions pontualas que pòdi pas detalhar).
 
 
A. L’‑l en fin de mot
 
 
A1. En occitan estandard general
 
En occitan estandard general (e dins fòrça parlars lengadocians a la basa d’aquel estandard general), se manten graficament l’‑l finala, que se pronóncia simplament [l].
 
l[ˈbɔl]
mal[ˈmal]
sol[ˈsul]
l[ˈbɛl]
aquel[aˈkel]
 
S’un accent tonic e grafic tomba sus l’avantdarrièra sillaba, l’‑l finala pòt èsser prononciada o, eventualament, pòt venir muda.
 
àngel[ˈandʒe(l)] (sud‑lengadocian: [ˈaɲʒe(l)])
títol[ˈtitu(l)]
 
 
A2. En auvernhat e vivaroalpenc
 
Una solucion similara a la precedenta convendriá a l’occitan estandard auvernhat(au.) e a l’occitan estandard vivaroalpenc (va.). Òm garda graficament l’‑l finala e òm la pronóncia [l] dins la màger part dels cases.
 
l[va. au. ˈvɔl]
mal[va. au. ˈmal]
sol[va. au. ˈsul]
l[va. ˈbɛl, au. ˈbel]
aquel[va. aˈkel, au. aˈkəl]
 
Mas s’un accent tonic e grafic tomba sus l’avantdarrièra sillaba, l’‑l finala es totjorn muda.
 
àngel[va. ˈaⁿdʒe, au. ˈaⁿdzə]
títol[va. ˈtitu, au. ˈtjitu]
 
 
A3. En lemosin, provençal e niçard
 
En occitan estandard lemosin (lm.), en occitan estandard provençal(pr.) e en occitan estandard niçard (ni.), cal transformar sovent l’‑l finala en una ‑u prononciada [w]:
 
u[lm. pr. ni. ˈvɔw]
mau[lm. pr. ni. ˈmaw]
u[lm. ˈbew, pr. ni. ˈbɛw]
aqueu[lm. pr. ni. aˈkew]
 
De mots que fan excepcion gardan l’‑l finala e la pronóncian [l]:
 
sol[lm. pr. ni. ˈsul]
 
Tanben i a qualques cases d’esitacion entre ‑u e ‑l:
 
lm. u[ˈfɔw]
pr. u[ˈfɔw] / l[ˈf(w)ɔl]
ni. l[ˈfwal]
 
Quand i a un accent tonic e grafic sus l’avantdarrièra sillaba, l’‑l finala es totjorn muda.
 
àngel[lm. ˈaⁿdze, pr. ni. ˈaⁿdʒe]
títol[lm. pr. ni. ˈtitu]
 
 
A4. En gascon
 
L’occitan estandard gascon (ga.) fa un tractament diferenciat segon l’etimologia.
 
En general, una anciana ‑l finala se transforma en ‑u prononciada [w]:
 
u[ga. ˈbɔw]
mau[ga. ˈmaw]
 
Dins certans mots, l’‑l finala se manten e se pronóncia [l]:
 
sol[ga. ˈsul]
 
Quand i a un accent tonic e grafic sus l’avantdarrièra sillaba, l’‑l finala es muda.
 
àngel[ga. ˈaɲʒe]
títol[ga. ˈtitu]
 
Ara, se cal avisar que la sequéncia ll del latin deven en gascon, en fin de mot, lo grop ‑th, prononciat majoritàriament [t] (e deven ‑r‑ entre doas vocalas):
 
thra (del latin bellus)
aqueth aquera (del latin eccum ille)
 
 
A5. Pus localament
 
Un tractament etimologic diferenciat, parallèl al del gascon, se pòt trobar tanben dins certans parlars auvernhats, vivaroalpencs, lengadocians e provençals.
 
— Vòlon ‑u quand lo gascon a ‑u: vòu, mau.
 
— Mas vòlon ‑l (venent del latin ll) quand lo gascon a ‑th: l la, aquel aquela.
 
Certans parlars locals, dins diferents dialèctes, gardan graficament l’‑l finala mas la pronóncian [x] coma la j espanhòla, o ben la pronóncian [r], o ben l’amudisson completament.
 
Tanben i a de parlars locals que fan evolucionar lo grop latin ll vèrs ‑lh en fin de mot (aquí ont lo gascon a ‑th).
 
Aqueles fenomèns de la seccion A5 son pas de solucions estandards. Mas demòstran, un còp de mai, que lo gascon es sovent lo rebat de tendéncias latentas dins tot l’occitan.
 
 
B. L’evolucion de l’l davant consonanta
 
 
B1. En occitan estandard general
 
L’occitan estandard general manten l davant la màger part de las consonantas:
 
alba
malgrat
colcar
qualque
fals
vol(d)rà
èlme
malva
calfar
 
Mas l se transforma sovent en u prononciada [w]...
 
— davant d (levat dins la sequéncia l[d]r),
— davant t,
— davant ç o davant c seguida de e, i
— davant s quand ven d’una anciana z que se prononciava [dz] a l’Edat Mejana.
 
caud
autre
auçar
euse
 
I a qualques excepcions coma lzer.
 
(Los parlars lengadocians locals, eles, an de solucions divèrsas.
 
— Siá fan çò que venèm d’expausar: alba, malgrat, qualque, fals, calfar mas caud, autre, auçar, euse. [Lo vivaroalpenc extrèm-oriental de las Valadas seguís tanben una solucion semblanta: alba, malgrat, qualque, chalfar mas faus, chaud, autre, auçar.]
 
— Siá fan lo contrari: auba, maugrat, quauque, faus, caufar mas cald, altre, alçar, elze.
 
— Siá o fan tot en u:auba, maugrat, quauque, faus, caufar, caud, autre, auçar, euse.)
 
 
B2. Dins las varietats regionalas de l’occitan estandard
 
Dins las varietats estandards del provençal, del niçard, del vivaroalpenc, de l’auvernhat, del lemosin e del gascon, la tendéncia es de transformar l en u davant totas las consonantas:
 
auba
maugrat
coucar / coijar
quauque
faus
voudrà / vorrà / volerà
èume
mauva
caufar / chaufar
 
caud / chaud
autre
auçar
euse
user / mólher
 
 
C. Mots cultes, internacionals e manlevats
 
Dins pro de mots cultes, internacionals o manlevats, las règlas que venèm d’expausar s’aplican pas. En aqueles mots, dins totes los dialèctes, l’l se manten en totas posicions e se pronóncia simplament [l].
 
petal
Nepal
duèl
parallèl
Brasil
util
alcòl
calcul
veïcul
 
Elba (illa d’Itàlia)
calc
saldo
èlf
lga
Belgica
filme
emulsion
cultura
lvia
 
 
D. L’ll dobla
 
L’ll dobla es pas fòrça frequenta en occitan e correspond plan sovent al grop catalan l·l. Se tròba en general dins de mots cultes preses al latin e al grèc (fa excepcion dròlle dròlla, qu’a una autra origina).
 
Òm la pronóncia [ll] dobla en occitan estandard general, en lengadocian e en gascon. Òm la pronóncia [l] simpla en provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin.
 
dròlle dròlla
palle palla
illustrar
illuminar
allusion
allopatia
parallèl parallèla
belligerància
 
L’ll dobla se simplifica en ‑l simpla en posicion finala (o regionalament en ‑u, dins dos o tres mots):
 
gal galla (pr. ni. lm. ga. gau galla); Gàllia; gallicanisme
metal(pr. ni. lm. ga. metau); metallic metallica; metallizar
Camil, Camilla
tranquil tranquilla; tranquillament; tranquillitat
imbecil imbecilla; imbecillitat
nul nulla; anullar
rebèl rebèlla; rebellion
protocòl; protocollari protocollària.

Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.

Comentaris

Rafelon
14.

Dins lo mèsme sens que çò que disiá lo Maime, a prepaus de l'-l finala daus mots cultes (e autres) en lemosin, en Peiregòrd sembla que i a plan sovent besonh d'una -e de sosten: sol, tranquil, util... Mas quo es verai que quo es pas totjorn lo cas, tanpauc: calcul, alcòl, duèl... Mai z'es que la prononciacion pòt variar, aumens l'escriptura es pus simpla!

  • 4
  • 0
Castèth
13.

En gascon estandart ?! Tè, n'ac sabí que n'existèva un ! Que n'aprénem tot jorn...

  • 7
  • 7
Domergue Sumien Ais de Provença
12.

#5 Grandmercé per aquestas precisions e aqueste testimoniatge, Laurenç :)

  • 5
  • 0
Domergue Sumien Ais de Provença
11.

#10 Las formas estandards deurián èsser las que son ja en circulacion dempuèi Alibèrt, Bèc e Lafont, e caldriá evitar de las modificar:
— 'vol(d)rà' (regionalament: 'voudrà', 'volerà', 'vorrà')
— 'escotar'
— 'moton'

Las formas estandards 'moton' e 'escotar' tanben son de conselhar en lemosin estandard. Lo diccionari lemosin de Gonfroy de 1975 nòta ben 'moton' e 'escotar'.

La sequéncia 'ou' dins 'voudrà' se pòt prononciar segon los parlars [uw], [ɔw], [uː], [u]...

Se, per cas, sembla indispensable a un autor de notar una [uː] longa dins certans parlars locals lemosins, alara una notacion localista e non-estandard poiriá èsser eventualement 'mouton', 'escoutar' (mas segurament pas 'molton', 'escoltar').

  • 8
  • 2
Maime Limotges
10.

#3 En tornant legir lo paragraf, efectivament es escrich :-) avia pas bien comprés. Autra question. Escrives "voudrà", coma Joan Ros dins sa conjugason lemosina. Mas queu "ou" l'i nota una vocala lonja : [vu:'dra]. Me, avia l'abituda d'escriure voldrà (emb la mesma prononciacon). E "voudrà" io legiria [vɔw'dra].

Lavalada utiliza quela "l" etimologica per notar /u:/ : escoltar, molton. Ai vud tanben "escoutar" o "mouton". La problematica aqui es pusleu de coma notar una vocala lonja dins los parlars lemosins. L'estandard seria "escoter" e "moton" non ?

  • 7
  • 1

Escriu un comentari sus aqueste article