Opinion
Jutjament sintetic a priori
“Son possibles de jutjaments sintetics a priori?”
Tala èra la question que pausava lo filosòf Immanuel Kant, al lindal de son cap-d’òbra Kritik der reinen Vernunft o Critica de la rason pura, dont l’importància dins l’istòria de la metafisica occidentala demòra sens comuna mesura, tant se pòt parlar d’un abans e d’un aprèp la publicacion d’aquela òbra giganta e dont totes los mistèris foguèron pas encara revelats. Mas uèi me voldriái ocupar especialament dels “jutjaments sintetics a priori”; Quala es aquela bèstia? S’agís d’un element central de la teoria de la coneissença de Kant, fondamental per comprene l’importància e l’engèni d’aquela teoria.
1. lo projècte kantian
Òm resumís la filosofia kantiana tradicionalament a una seria de tres questions que correspondan a las tres Criticas:
— Que pòdi saupre? (Critica de la rason pura o “Primièra Critica”)
— Que devi far? (Critica de la rason pratica o “Segonda Critica”)
— Que pòdi esperar? (Critica del jutjament “Tresena Critica”)
Kant precisa qu’aquelas tres questions se resumisson dins una sola granda, qu’es tot l’enjòc de la filosofia: Qu’es l’òme? Aquò’s lo projècte general de la filosofia kantiana. Alara per començar, cal rapelar un pauc qual èra son objectiu al nivèl de la Primièra Critica, es a dire al nivèl de la teoria de la coneissença, en pausant doas questions: es possibla la metafisica coma sciéncia? Es adire, son possibles de jutjaments sintetics a priori?
2. Lo jutjament (Urteil)
Mas tornem al nòstre brave “Jutjament sintetic a priori”.
Per comprene aquò, çò bon seriá de definir çò que vol dire “jutjament” (Urteil) dins la filosofia kantiana. Lo jutjament es la manièra de tornar menar de coneissenças (eissudas de la sensibilitat) a l’unitat objectiva de l’apercepcion (lo subjècte transcendental): “Lo jutjament es doncas la coneissença mediata d’un objècte, per tant la representacion d’una representacion d’aquel objècte.” (Critica de la rason pura, Logica transcendentala, Analitica transcendentala, Libre I, c.1) Lo jutjament es doncas una operacion reflexiva del subjècte en relacion amb las representacions qu’aquel organiza e constituís de las donadas empiricas o sensiblas.
3. Explicacion finala
Mas sustot, per los qu’an agut lo coratge de me seguir fins aíci, perqué vos conflèri amb tot aquò? Me cal vos explicar dins qual contèxte me venguèt l’idèa d’escriure aquela notícia kantiana.
L’autre còp èri a Limòtges, per remplir mas obligacions de fonccionari de l’estat francés, me trapèri dins çò qu’apèlan una “jornada de formacion”. Arribèt un moment, ont, pendant una reunion d’informacion a prepaus de la nòstra carrièra e de tot lo fonccionament del sistèma francés, pausèri la question de la possibilitat de passar unes certificats per poder ensenhar al dintre dels liceus de l’Education Nationale dins d’autras lengas que lo francés, aquò va solet, e sustot l’anglés.
Me demandèron en quinas lenga pretendiái passar aquels certificats, e respondèri sul pic, fàcia a totes los demai, curioses que qualqu’un pausasse aquela question: “portugués... e occitan.”
Un àngel passèt, coma se ditz.
La dòna formatriz me respondèt que dins aquela Academia, Limòtges, se passava los certificats susmencionats sonque en anglés, mas que benlèu l’Universitat poiriá far quicòm pel portugués. Bon, e l’occitan alara?
Res, nimai una responsa.
Ah si, n’i aguèt una, mas venguèt d’un de mos colègas, un professor de francés, que se virèt, m’agachèt amb un somruire malinàs e me diguèt “Coma se ditz, “jutjament sintetic a priori’” en occitan?” Respondèri sul pic, en fasent atencion de ben prononciar los mòts (particularament en insistent sus “a priOri”) “jutjament sintetic a priOri” e diguèri l’èr un pauc innocent, per pas dire nèci “coma en francés...” Se virèt, sens s’arrestar de somriure, d’aquel somriure que me resta coma un còp de costèl dins lo ventre e me calhèri.
Un pauc coma quand dins carrièras patissètz d’una agression e tornatz far l’istòria dins lo vòstre cap, en essent aqueste còp un super-eròi, ai volgut aqui escriure çò qu’auriái aimat respondre a aquel accidenti (es pas un mòt fòrça gentil dins lo slang italo-occitan dels setòris) ja que sa question exprimiguèt aiceste prejutjat completament idiòt, segon lo qual l’occitan seriá pas capable d’ésser o de venir una lenga dins la quala se pòt parlar de subjèctes “elevats” tals coma la filosofia kantiana.
Alara, pel pur e simple plaser de provar lo contrari, e de demostrar l’urgéncia de desvolopar un pensada filosofica en occitan (urgéncia que vai plan enlai del simple luxe de filosofejar dins la lenga nòstra, e que deuriá concernir totes los occitans) ai fach una pichoneta pausa abans de reprene ma seria precedenta sus la Translatio Studiorum (“Ars longa, vita brevis” coma ditz lo provèrbi!) e vòli dire, e tornar dire autantmai que caldrà:
“òc, se pòt pensar, legir e discutir dels jutjaments sintetics a priori e mai en occitan, accidenti!”
Referéncias bibliograficas:
— KANT, Emmanuel, Critique de la raison pure (1781), PUF coll. “Quadrige” Paris
— KANT, Emmanuel, Prolégomènes à toute métaphysique future…. (1783), París, Vrin, 1968
— L’article “Jutjament sintetic a priori” dins Wikipédia (fr.).
— L’intrada “Jugement” dins un site de presentacion de la pensada kantiana (en fr.).
Una presentacion remirabla de clartat pedagogica
— RIVELAYGUES, Jacques, Leçons de métaphysique allemande, Tome 1 De Leibniz à Hegel, París, Grasset, coll. “Le Collège de philosophie
Tala èra la question que pausava lo filosòf Immanuel Kant, al lindal de son cap-d’òbra Kritik der reinen Vernunft o Critica de la rason pura, dont l’importància dins l’istòria de la metafisica occidentala demòra sens comuna mesura, tant se pòt parlar d’un abans e d’un aprèp la publicacion d’aquela òbra giganta e dont totes los mistèris foguèron pas encara revelats. Mas uèi me voldriái ocupar especialament dels “jutjaments sintetics a priori”; Quala es aquela bèstia? S’agís d’un element central de la teoria de la coneissença de Kant, fondamental per comprene l’importància e l’engèni d’aquela teoria.
1. lo projècte kantian
Òm resumís la filosofia kantiana tradicionalament a una seria de tres questions que correspondan a las tres Criticas:
— Que pòdi saupre? (Critica de la rason pura o “Primièra Critica”)
— Que devi far? (Critica de la rason pratica o “Segonda Critica”)
— Que pòdi esperar? (Critica del jutjament “Tresena Critica”)
Kant precisa qu’aquelas tres questions se resumisson dins una sola granda, qu’es tot l’enjòc de la filosofia: Qu’es l’òme? Aquò’s lo projècte general de la filosofia kantiana. Alara per començar, cal rapelar un pauc qual èra son objectiu al nivèl de la Primièra Critica, es a dire al nivèl de la teoria de la coneissença, en pausant doas questions: es possibla la metafisica coma sciéncia? Es adire, son possibles de jutjaments sintetics a priori?
1.2 La teoria kantiana de la coneissença
1.2.1 Las antinomias de la rason pura
Kant prova que sens l’ajuda de l’experiéncia la rason produsís d’antinomias per çò que concernís las questions tradicionalas de la metafisica (l’anma, Dieu, la finitud del mond, la libertat), aquò vòl dire qu’òm pòt demostrar la veracitat aparenta de la tèsi coma de l’antitèsi (ex. “Dieu existís” o “Dieu existís pas” o encara “lo mond a un començament” / “lo mond a pas de començament”), ja que s’agís aicí d’una logica pròpria a la rason pura que “rodèla dins lo void” sens s’apièjar sus l’intuicion (“intuicion” per Kant vòl dire “recepcion d’una donada sensibla”). Kant sona aquela aparéncia de rason “illusion transcendentala”, es a direl’illusion d’un accreissament de las coneissenças per lo sol exercíci a priori de las règlas de l’entendament. Lo filosòf o explica alara dins aiceste famós passatge:
“Sens la sensibilitat, ges d’objècte seriá donat; sens l’entendament, ges seriá pensat. De pensadas sens matéria son vuèjas; d’intuicions sens concèptes son cegas. Ental es atanben necessari de far venir sensibles los concèptes (es a dired’i ajuntar un objècte donat dins l’intuicion), que de far venir intelligiblas las intuicions (es a direde las tornar menar a de concèptes)” (Critica de la rason pura, Puf , p.111)
Per tant, la demostracion racionala de l’existéncia d’una causa es limitada per de princípis e de règlas, que Kant sona “condicions de possibilitat”: d’un caire la sensibilitat, l’intuicion sensibla, qu’es condicionada per las formas a priori de “l’estetica transcendentala” (l’espaci e lo temps) e d’autre caire los concèptes, las idèas, que son condicionadas per la “dialectica transcendentala” (“transcendental” vòl dire a cò de Kant tot çò qu’es “condicion de possibilitat”) es a dire la taula de las categorias (quantitat, qualitat, relacion, modalitat) o ben de concèptes purs de l’entendament que devon èsser applicats a d’intuicions per las rendre intelligiblas, tot aquò fasent aiçò que lo filosòf de Kœnigsberg apèla “una experiéncia possibla”.
1.2.2. “Se pòt conèisser pas que de fenomèns”
S’òm pòt conèisser quicòm amb certitud, aquò’s pas çaquelà lo “tot” de çò real, mas sonque sa dimension “fenomenala” es-a-dire, relativa a l’estructura del nòstre entendament - las categorias, e de la nòstra sensibilitat – l’espaci e lo temps. Òm pòt conèisser pas que de “fenomèns”, es a direquicòm qu’aparesca dins l’espaci e lo temps e las nòstras demonstracions an de sens pas que “bornadas” per aquelas “condicions transcendentalas” de la nòstra experiéncia del mond. Pasmens, dins l’encastre d’aquelas “bòrnas” la nòstra coneissença es “illimitada” gràcia al progrés de la sciéncia (vèire la distinccion entre “bòrna” (Schranken) e “limit” (Grenzen) al § 57 del libròt d’una importància matgèra Prolegomèns a tota metafisica futura que podrà se presentar coma sciéncia).
Kant prova que sens l’ajuda de l’experiéncia la rason produsís d’antinomias per çò que concernís las questions tradicionalas de la metafisica (l’anma, Dieu, la finitud del mond, la libertat), aquò vòl dire qu’òm pòt demostrar la veracitat aparenta de la tèsi coma de l’antitèsi (ex. “Dieu existís” o “Dieu existís pas” o encara “lo mond a un començament” / “lo mond a pas de començament”), ja que s’agís aicí d’una logica pròpria a la rason pura que “rodèla dins lo void” sens s’apièjar sus l’intuicion (“intuicion” per Kant vòl dire “recepcion d’una donada sensibla”). Kant sona aquela aparéncia de rason “illusion transcendentala”, es a direl’illusion d’un accreissament de las coneissenças per lo sol exercíci a priori de las règlas de l’entendament. Lo filosòf o explica alara dins aiceste famós passatge:
“Sens la sensibilitat, ges d’objècte seriá donat; sens l’entendament, ges seriá pensat. De pensadas sens matéria son vuèjas; d’intuicions sens concèptes son cegas. Ental es atanben necessari de far venir sensibles los concèptes (es a dired’i ajuntar un objècte donat dins l’intuicion), que de far venir intelligiblas las intuicions (es a direde las tornar menar a de concèptes)” (Critica de la rason pura, Puf , p.111)
Per tant, la demostracion racionala de l’existéncia d’una causa es limitada per de princípis e de règlas, que Kant sona “condicions de possibilitat”: d’un caire la sensibilitat, l’intuicion sensibla, qu’es condicionada per las formas a priori de “l’estetica transcendentala” (l’espaci e lo temps) e d’autre caire los concèptes, las idèas, que son condicionadas per la “dialectica transcendentala” (“transcendental” vòl dire a cò de Kant tot çò qu’es “condicion de possibilitat”) es a dire la taula de las categorias (quantitat, qualitat, relacion, modalitat) o ben de concèptes purs de l’entendament que devon èsser applicats a d’intuicions per las rendre intelligiblas, tot aquò fasent aiçò que lo filosòf de Kœnigsberg apèla “una experiéncia possibla”.
1.2.2. “Se pòt conèisser pas que de fenomèns”
S’òm pòt conèisser quicòm amb certitud, aquò’s pas çaquelà lo “tot” de çò real, mas sonque sa dimension “fenomenala” es-a-dire, relativa a l’estructura del nòstre entendament - las categorias, e de la nòstra sensibilitat – l’espaci e lo temps. Òm pòt conèisser pas que de “fenomèns”, es a direquicòm qu’aparesca dins l’espaci e lo temps e las nòstras demonstracions an de sens pas que “bornadas” per aquelas “condicions transcendentalas” de la nòstra experiéncia del mond. Pasmens, dins l’encastre d’aquelas “bòrnas” la nòstra coneissença es “illimitada” gràcia al progrés de la sciéncia (vèire la distinccion entre “bòrna” (Schranken) e “limit” (Grenzen) al § 57 del libròt d’una importància matgèra Prolegomèns a tota metafisica futura que podrà se presentar coma sciéncia).
2. Lo jutjament (Urteil)
Mas tornem al nòstre brave “Jutjament sintetic a priori”.
Per comprene aquò, çò bon seriá de definir çò que vol dire “jutjament” (Urteil) dins la filosofia kantiana. Lo jutjament es la manièra de tornar menar de coneissenças (eissudas de la sensibilitat) a l’unitat objectiva de l’apercepcion (lo subjècte transcendental): “Lo jutjament es doncas la coneissença mediata d’un objècte, per tant la representacion d’una representacion d’aquel objècte.” (Critica de la rason pura, Logica transcendentala, Analitica transcendentala, Libre I, c.1) Lo jutjament es doncas una operacion reflexiva del subjècte en relacion amb las representacions qu’aquel organiza e constituís de las donadas empiricas o sensiblas.
2.1 Jutjament a priori e a posteriori
Al dintre d’aquel concèpte de jutjament Kant distinguís lo jutjament a priori, es a direanterior a tota experiéncia e lo jutjament a posteriori, es a direposterior a tota experiéncia. Ara, cal pausar tanben la diferéncia entre jutjament sintetic (syntetischen Urteil) e analitic (analytischen Urteil).
Al dintre d’aquel concèpte de jutjament Kant distinguís lo jutjament a priori, es a direanterior a tota experiéncia e lo jutjament a posteriori, es a direposterior a tota experiéncia. Ara, cal pausar tanben la diferéncia entre jutjament sintetic (syntetischen Urteil) e analitic (analytischen Urteil).
2.1.2 Lo jutjament analitic (o “explicatiu”)
Un jutjament pòt èsser dich “analitic” quora un predicat B aparten al subjècte A coma quicòm ja contengut implicitament dins lo concèpte de A. Es un jutjament que fa pas créisser la coneissença, puèi que torna menar de predicats ja contenguts dins lo concèpte. L’exemple que pren Kant es lo seguent: siá la prepausicion “cinc mai sèt fan dotze”; es un jutjament analitic car dins lo concèpte de “dotze” se trapan ja contenguts implicitament los predicats “cinc” e “sèt”. Consequéncia: lo jutjament “cinc mai sèt fan dotze” ajunta pas res al concèpte “dotze” e fa pas que “descompausar” (es lo sens etimologic del mòt grèc analysis) aquels predicats que son estats ja pensats dins lo concèpte de A.
Egal, dins un autre exemple: “Totes los còsses son estenduts” es un jutjament analitic car i a pas lo besonh de sortir del concèpte de “còs” per i trapar “l’estenduda” (extensio) unida a el (es-a-dire: se pòt pas concebre un còs sens extensio), mas cal sonque decompausar aquel concèpte es a direprene consciéncia del “divèrs” que se pensa en el, per i trapar lo predicat en question (l’extensio o “estenduda”).
2.1.3 Lo jutjament sintetic (o “extensiu”)
Un jutjament es dich “sintetic” quora un predicat B se trapa en defòra del concèpte A.
Cal sonar “sintetics” los jutjaments qu’ajuntan al concèpt del subjècte un predicat qu’èra pas estat pensat en el e que se podiá pas trapar al mejan de deguna analisa del simple concèpte. Kant escriu: “Dins los jutjaments sintetics, cal aver en defòra del concèpte quicòm encara (X) sus qué l’entendament s’apièje per reconèisser qu’un predicat qu’es pas contengut dins aquel concèpte mentretant li aparten.” (Critica de la rason pura, Introduccion a la primièra ed.)
L’exemple lo mai conegut es la prepausicion “Totes los còsses son pesants.” Aicí lo predicat es completament different de çò que se pòt pensar dins lo simple concèpte de “còs”, l’adjonccion d’aquel predicat (“pesant”) al subjècte (“còs”) balha un jutjament sintetic. Segur, a la condicion que se fondan sus l’experiéncia, doncas se son a posteriori, los jutjaments sintetics accreisson la coneissença.
Enfin, aquò va ésser justament tot lo problèma que tentèt de resòlver Kant dins la Premièra Critica: se vesèm que la sciéncia, gràcia a l’experiéncia es en mesura de far de jutjaments sintetics a posteriori, la question que se pausa adara es de saupre “s’es possibla la metafisica coma sciéncia.” Se la metafisica es capabla de far créisser, sens l’ajuda de l’expériencia, la coneissença humana. Dich en d’autres tèrmes se “son possibles de jutjaments sintetics a priori”?
Un jutjament pòt èsser dich “analitic” quora un predicat B aparten al subjècte A coma quicòm ja contengut implicitament dins lo concèpte de A. Es un jutjament que fa pas créisser la coneissença, puèi que torna menar de predicats ja contenguts dins lo concèpte. L’exemple que pren Kant es lo seguent: siá la prepausicion “cinc mai sèt fan dotze”; es un jutjament analitic car dins lo concèpte de “dotze” se trapan ja contenguts implicitament los predicats “cinc” e “sèt”. Consequéncia: lo jutjament “cinc mai sèt fan dotze” ajunta pas res al concèpte “dotze” e fa pas que “descompausar” (es lo sens etimologic del mòt grèc analysis) aquels predicats que son estats ja pensats dins lo concèpte de A.
Egal, dins un autre exemple: “Totes los còsses son estenduts” es un jutjament analitic car i a pas lo besonh de sortir del concèpte de “còs” per i trapar “l’estenduda” (extensio) unida a el (es-a-dire: se pòt pas concebre un còs sens extensio), mas cal sonque decompausar aquel concèpte es a direprene consciéncia del “divèrs” que se pensa en el, per i trapar lo predicat en question (l’extensio o “estenduda”).
2.1.3 Lo jutjament sintetic (o “extensiu”)
Un jutjament es dich “sintetic” quora un predicat B se trapa en defòra del concèpte A.
Cal sonar “sintetics” los jutjaments qu’ajuntan al concèpt del subjècte un predicat qu’èra pas estat pensat en el e que se podiá pas trapar al mejan de deguna analisa del simple concèpte. Kant escriu: “Dins los jutjaments sintetics, cal aver en defòra del concèpte quicòm encara (X) sus qué l’entendament s’apièje per reconèisser qu’un predicat qu’es pas contengut dins aquel concèpte mentretant li aparten.” (Critica de la rason pura, Introduccion a la primièra ed.)
L’exemple lo mai conegut es la prepausicion “Totes los còsses son pesants.” Aicí lo predicat es completament different de çò que se pòt pensar dins lo simple concèpte de “còs”, l’adjonccion d’aquel predicat (“pesant”) al subjècte (“còs”) balha un jutjament sintetic. Segur, a la condicion que se fondan sus l’experiéncia, doncas se son a posteriori, los jutjaments sintetics accreisson la coneissença.
Enfin, aquò va ésser justament tot lo problèma que tentèt de resòlver Kant dins la Premièra Critica: se vesèm que la sciéncia, gràcia a l’experiéncia es en mesura de far de jutjaments sintetics a posteriori, la question que se pausa adara es de saupre “s’es possibla la metafisica coma sciéncia.” Se la metafisica es capabla de far créisser, sens l’ajuda de l’expériencia, la coneissença humana. Dich en d’autres tèrmes se “son possibles de jutjaments sintetics a priori”?
2.2 La question de la metafisica
2.2.1 Los jutjaments sintetics a priori dins las sciéncias (matematica e fisica)
I a una mena de contradiccion dins aquela darrièra question, car se los jutjaments sintetics se remarcan pel fach que tornan menar d’elements (un “X”) qu’èran pas analiticament contenguts dins un concèpte (per exemple: dins la prepausicion “totes los còsses son pesants”, lo X empiric que s’ajunta al concèpte de “còs” es la “pesantor”) e aquò gràcia a l’experiéncia, ental accrèissent la coneissança, alara qué cal far de la metafisica, aquela “sciéncia” que preten justament se passar de “l’empiricitat” (de l’experiéncia) per formular de jutjaments (supausadament) sintetics?
Reprenent l’exemple de la pesantor dels còsses, Kant explicava lo ròtle magèr de l’experiéncia dins la constitucion de la scientificitat dels jutjaments. “L’experiéncia es doncas aquel X qu’es en defòra del concèpte A e sus lo qual se fonda la possibilitat de la sintèsi del predicat B de la pesantor amb lo concèpte A.” (Critica de la rason pura, Intro 1èra ed.,) Kant remarca que dins las matematicas, totes los jutjaments son sintetics a priori, ja que se fondan sus de necessitats pròpias a la rason pura, e qu’an pas besonh de verificacion empirica per èsser verais. Amai, dins la sciéncias de la natura, coma la fisica, sciéncia empirica çaquelà, Kant precisa que trapam de mena de jutjaments sintetics a priori, per exemple, dins lo concèpte de “matéria”. Mas, sens tròp dintrar dins de detalhs tecnics, tornem al problèma de la metafisica.
2.2.2. Metafisica e coneissença sintetica a priori :
Alara perqué la metafisica poiriá pas fornir de coneissenças sinteticas a priori? Es justament lo problemàs que Kant afronta e que ten tot entièr dins aquela formulacion: “Son possibles de jutjaments sintetics a priori”? Lo salut o la roïna de tota pretencion de bastir la metafisica coma sciéncia se trapa dins la responsa que podèm prepausar a aquela question. Aquò serà l’afar de la rason pura ela-meteissa (la rason sens l’experiéncia) e de sa Critica, es a direde l’examèn de son poder (“critica” proven etimologicament del grèc κριτικόςkritikos (“capable de jutjar”) adjectiu derivat del vèrb krinein (“separar”, “causir” e doncas “jutjar, examinar”)
D’efièch, la Primièra Critica serà justament lo “Tribunal de la Rason Pura” ont la rason deurà far son pròpri procés, per se jutjar ela-meteissa e determinar sos limits, a fin de poder s’afirmar coma sciéncia. Serà doncas amb una auto-analisi de son pròpri poder que la rason serà finalament capabla (o non) de prepausar una teoria de la coneissença fondada sus de jutjaments sintetics a priori. La Critica de la rason pura, expausarà alara tot çò que podèm descriure d’aquel poder originari de la rason, es a direlos jutjaments sintetics a priori possibles que sèm capables de produsir dins l’encastre d’aquela auto-critica de la rason. Es ental que, per terminar, se pòt justificar l’affirmacion de Gérard Lebrun, dins son grand libre Kant e la fin de la metafisica, segon lo qual, tota la Primièra Critica es pas qu’una mena de “metafisica de la metafisica”.
I a una mena de contradiccion dins aquela darrièra question, car se los jutjaments sintetics se remarcan pel fach que tornan menar d’elements (un “X”) qu’èran pas analiticament contenguts dins un concèpte (per exemple: dins la prepausicion “totes los còsses son pesants”, lo X empiric que s’ajunta al concèpte de “còs” es la “pesantor”) e aquò gràcia a l’experiéncia, ental accrèissent la coneissança, alara qué cal far de la metafisica, aquela “sciéncia” que preten justament se passar de “l’empiricitat” (de l’experiéncia) per formular de jutjaments (supausadament) sintetics?
Reprenent l’exemple de la pesantor dels còsses, Kant explicava lo ròtle magèr de l’experiéncia dins la constitucion de la scientificitat dels jutjaments. “L’experiéncia es doncas aquel X qu’es en defòra del concèpte A e sus lo qual se fonda la possibilitat de la sintèsi del predicat B de la pesantor amb lo concèpte A.” (Critica de la rason pura, Intro 1èra ed.,) Kant remarca que dins las matematicas, totes los jutjaments son sintetics a priori, ja que se fondan sus de necessitats pròpias a la rason pura, e qu’an pas besonh de verificacion empirica per èsser verais. Amai, dins la sciéncias de la natura, coma la fisica, sciéncia empirica çaquelà, Kant precisa que trapam de mena de jutjaments sintetics a priori, per exemple, dins lo concèpte de “matéria”. Mas, sens tròp dintrar dins de detalhs tecnics, tornem al problèma de la metafisica.
2.2.2. Metafisica e coneissença sintetica a priori :
Alara perqué la metafisica poiriá pas fornir de coneissenças sinteticas a priori? Es justament lo problemàs que Kant afronta e que ten tot entièr dins aquela formulacion: “Son possibles de jutjaments sintetics a priori”? Lo salut o la roïna de tota pretencion de bastir la metafisica coma sciéncia se trapa dins la responsa que podèm prepausar a aquela question. Aquò serà l’afar de la rason pura ela-meteissa (la rason sens l’experiéncia) e de sa Critica, es a direde l’examèn de son poder (“critica” proven etimologicament del grèc κριτικόςkritikos (“capable de jutjar”) adjectiu derivat del vèrb krinein (“separar”, “causir” e doncas “jutjar, examinar”)
D’efièch, la Primièra Critica serà justament lo “Tribunal de la Rason Pura” ont la rason deurà far son pròpri procés, per se jutjar ela-meteissa e determinar sos limits, a fin de poder s’afirmar coma sciéncia. Serà doncas amb una auto-analisi de son pròpri poder que la rason serà finalament capabla (o non) de prepausar una teoria de la coneissença fondada sus de jutjaments sintetics a priori. La Critica de la rason pura, expausarà alara tot çò que podèm descriure d’aquel poder originari de la rason, es a direlos jutjaments sintetics a priori possibles que sèm capables de produsir dins l’encastre d’aquela auto-critica de la rason. Es ental que, per terminar, se pòt justificar l’affirmacion de Gérard Lebrun, dins son grand libre Kant e la fin de la metafisica, segon lo qual, tota la Primièra Critica es pas qu’una mena de “metafisica de la metafisica”.
3. Explicacion finala
Mas sustot, per los qu’an agut lo coratge de me seguir fins aíci, perqué vos conflèri amb tot aquò? Me cal vos explicar dins qual contèxte me venguèt l’idèa d’escriure aquela notícia kantiana.
L’autre còp èri a Limòtges, per remplir mas obligacions de fonccionari de l’estat francés, me trapèri dins çò qu’apèlan una “jornada de formacion”. Arribèt un moment, ont, pendant una reunion d’informacion a prepaus de la nòstra carrièra e de tot lo fonccionament del sistèma francés, pausèri la question de la possibilitat de passar unes certificats per poder ensenhar al dintre dels liceus de l’Education Nationale dins d’autras lengas que lo francés, aquò va solet, e sustot l’anglés.
Me demandèron en quinas lenga pretendiái passar aquels certificats, e respondèri sul pic, fàcia a totes los demai, curioses que qualqu’un pausasse aquela question: “portugués... e occitan.”
Un àngel passèt, coma se ditz.
La dòna formatriz me respondèt que dins aquela Academia, Limòtges, se passava los certificats susmencionats sonque en anglés, mas que benlèu l’Universitat poiriá far quicòm pel portugués. Bon, e l’occitan alara?
Res, nimai una responsa.
Ah si, n’i aguèt una, mas venguèt d’un de mos colègas, un professor de francés, que se virèt, m’agachèt amb un somruire malinàs e me diguèt “Coma se ditz, “jutjament sintetic a priori’” en occitan?” Respondèri sul pic, en fasent atencion de ben prononciar los mòts (particularament en insistent sus “a priOri”) “jutjament sintetic a priOri” e diguèri l’èr un pauc innocent, per pas dire nèci “coma en francés...” Se virèt, sens s’arrestar de somriure, d’aquel somriure que me resta coma un còp de costèl dins lo ventre e me calhèri.
Un pauc coma quand dins carrièras patissètz d’una agression e tornatz far l’istòria dins lo vòstre cap, en essent aqueste còp un super-eròi, ai volgut aqui escriure çò qu’auriái aimat respondre a aquel accidenti (es pas un mòt fòrça gentil dins lo slang italo-occitan dels setòris) ja que sa question exprimiguèt aiceste prejutjat completament idiòt, segon lo qual l’occitan seriá pas capable d’ésser o de venir una lenga dins la quala se pòt parlar de subjèctes “elevats” tals coma la filosofia kantiana.
Alara, pel pur e simple plaser de provar lo contrari, e de demostrar l’urgéncia de desvolopar un pensada filosofica en occitan (urgéncia que vai plan enlai del simple luxe de filosofejar dins la lenga nòstra, e que deuriá concernir totes los occitans) ai fach una pichoneta pausa abans de reprene ma seria precedenta sus la Translatio Studiorum (“Ars longa, vita brevis” coma ditz lo provèrbi!) e vòli dire, e tornar dire autantmai que caldrà:
“òc, se pòt pensar, legir e discutir dels jutjaments sintetics a priori e mai en occitan, accidenti!”
Referéncias bibliograficas:
— KANT, Emmanuel, Critique de la raison pure (1781), PUF coll. “Quadrige” Paris
— KANT, Emmanuel, Prolégomènes à toute métaphysique future…. (1783), París, Vrin, 1968
— L’article “Jutjament sintetic a priori” dins Wikipédia (fr.).
— L’intrada “Jugement” dins un site de presentacion de la pensada kantiana (en fr.).
Una presentacion remirabla de clartat pedagogica
— RIVELAYGUES, Jacques, Leçons de métaphysique allemande, Tome 1 De Leibniz à Hegel, París, Grasset, coll. “Le Collège de philosophie
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
A la wikipèdia en occitan li fan sofracha d'articles d'aquela qualitat...
"Se virèt, sens s’arrestar de somriure, d’aquel somriure que me resta coma un còp de costèl dins lo ventre e me calhèri." L'arridolet deu jacobin segur de si, dont la profession ei d'ensenhar aus adolescents a dobtar, e qui ei incapable de dobtar eth medish suus sons prejutjats bèstias. Com d'imaginar que i a lengas qui ac pòden díser tot e d'autas qui cau reservar aus usatges "baishs". Que compreni la vòsta malícia. Que i a en aquò quauquarren d'insuportable.
Ieu, la filosofia e kantiana la coneissiai pas ( ara un pauc mai, tè), mas los maufatans que mespresan la nòstra lenga e que son tot glorios de lor ignorencia los coneissi tròp. Lor caldria respondre en anglès: "and how do you say "linguistic discrimination" in french ?" e segur tanben lor far legir lo ton article remirable per lor escraumar la cervèla.
Un article remirable. Mathiàs Gibert es un grand intellectual occitan.
En emplegar l'occitan pel sieus tèxtes filosofics fa el una òbra grandassa per la dignitat de nòstra lenga nacionala.
#6 Moita sorte! :-)
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari