Lo 12 de mai de 1825 nasquèt en Dordonha un òme que lo destin s’anonciava fòra del comun. Se disiá Antòni de Tonens e l’Istòria lo reten coma Òreli-Antòni Iièr, rei de Patagonia e d’Araucania (sud de Chile e d’Argentina).
 
Paisan d’origina, estudia amb succès e deven avoat al tribunal de Peireguèrs.
 
En 1859, fa los 34 ans, pren una decision estonanta: decidís d’unir las tribus mapochas e araucanas del sud d’America latina jos l’autoritat d’un sol rei: el-meteis. D’aquel temps, segon çò qu’escriu dins sos memòris, aviá començat de lecturas de viatges. Li atira l’atencion La Araucana (1559) de l’espanhòl Alonso de Arcilla (1533-1594). Aqueste poèma epic conta la primièra fasa de la conquista de Chile, mai precisament los afrontaments entre espanhòls e mapoches. Aquò’s una vertadièra esluciada, descobrís un pòble pel qual se pasiona e que defendrà fòrt e mòrt tot lo long de sa vida (extrait del poèma):  
   
Quora los conquistaires espanhòls arribèron al sègle XVI, los mapoches vivián dins lo sud de Chile e d’Argentina. Los grops septentrionals se trobavan a quicòm prèp jos la dominacion del Tahuantinsuyu, l’empiri inca o influenciats per el e foguèron someses pels conquistadores, mas los que vivián al sud del riu Bíobío e que resistissián victoriosament tre la debuta a l’espandiment inca, faguèron parièr als espanhòls. S’i opausèron dins la Guèrra de l’Arauco (1536-1772) ont monstrèron una mestresa remirabla de l’usatge del caval, causa que constituiguèt una part importanta dins lo desvolopament de lor cultura. A la fin del sègle XIX, foguèron someses per las doás joves republicas pel biais de campanhas militaras. Aquò signifiquèt de milièrs de victimas, la pèrda de territòris e lo desplaçament forçat pels subrevivents dins de resèrvas nomenadas reducciones o reservaciones. Las tèrras de sòbra foguèron declaradas estatalas e vendudas a l’enquant.
 
Coma fòrça quadres de l’epòca, Antòni de Tonens es sòci de la francmaçonariá. En França e en Chile, lo fait d’èstre francmaçonariá l’ajuda per realizar son bèl projècte: “amassar las republicas ispanoamericanas jos la ferula d’una confederacion monarquica constitucionaladevesisa en dètz-e-sèt estats”. Noirit d’exemples famoses[1], es persuadit que los araucans l’elegiràn rei d’una jove e vigorosa nacion.
 
A la prima de 1859, s’emmara cap a l’oèst amb una sola maleta e la quasi totalitat de la fortuna familhala (25 000 francs = 120 000 €). En desbarcar a Chile, planta bordon a Coquimbo (còsta pacifica) ont passarà dos ans a preparar son expedicion. Pren lenga amb las lòtjas maçonicas del parçan, apren l’espanhòl (qu’ignorava) e un pauc de mapuzungún. Redigís la contitucion del futur reialme, escriu un imne nacional, fa cóser un drapèl tricolòr (blau, blanc, verd), realizar de medalhas e de decoracions pels territòris que d’aquel temps semblavan sens senhorejament efectiu, e que los estatjants avián regetat desempuèi de sègles, l’autoritat espanhòla e chilenca.  
 


En octobre de 1860, de Tonens entra en  Araucania. Obten la permission del lonco (cap) Quilapán de penetrar dins sas tèrras, que èran enebidas als chilencs e als estrangièrs, en companhia d’un interprèt e de dos franceses.
 
Lo 17 de novembre entra en contacte amb el e li suggerís l’idèa de crear un Estat pel pòble mapoche amb la promesa d’obténer la pièja diplomatica de l’empèri francés. Per un decret, Antòni de Tonens afirma qu’a las regions d’Araucania e de Patagonia lor fa pas mestièr de dependre de nat autre estat qu’elas meteissas. Receb l’ajuda de quauques loncos mapoches que se vòlon manténer l’independéncia fòra de tir del govèrn chilenc. En el, veson lo simbèu[2] de la resisténcia cap a l’Estat chilenc.
 
Es autoproclamat rei jos lo nom d’Orèli-Antòni Iièr e fonda lo Reialme d’Araucania. I anexa los territòris de Patagonia situats en Argentina.
 


De tira seguisson la promulgacion de la Constitucion de la Monarquia, sa difusion dins mantuns jornals e las letras de l’anóncia al govèrn chilenc.
 
Orèli-Antòni se desplaça a Valparaíso per far conéisser sa monarquia que nomena “Nòva França”, mas sos amics franchimands, que teoricament èran sos conselhièrs màgers se trufan de sas declaracions. Una annada s’abena e nada autoritat lo receb.
 
Torna en Araucania en decembre de 1861. Se consacra a encontrar los indigènas als quals promet son ajuda per defendre la frontièra nòrd de tota agression en escambi de lor adesion. Lo rambalh provocat e aquestes projèctes independentistas començan de carcanhar las autoritats de la Republica de Chile. Son president comanda a la polícia e a la gendarmariá d’arrestar e d’empresonar de Tonens. Sa tèsta es mesa a prètz. Es traït e arrestat per la polícia chilenca lo 5 de genièr de  1862. L’empresonan, l’acusan de trebolar l’òrdre public e lo condemnan a 10 ans de reclusion. Un jutjament del tribunal de Santiago lo declara fòl. Es liberat gràcia a l’intervencion del consul de França que lo renvia al vielh continent lo 28 d’octobre de 1862.
 
Sièis ans de temps, de Tonens batalha en Euròpa per son accion en America del Sud. Fa la virada de govèrns e d’industrials. Los assabenta en tot véser a los interessar al finançament de la segonda etapa de son reialme d’Araucania. Torna a Chile mentre que s’acaba l’an 1869. La situacion a cambiat. L’Estat chilenc aviá accelerat sos plans per ocupar lo territòri mapoche e sometre los indigènas. Atal, los loncos veson sas fòrças redusidas. Lo rei presumit non a tanpauc las ressorças per afrontar las armadas chilencas. Es luenh l’estrambòrd de sièis ans a, l’acuélh esperat s’es esvanit. De Tonens es tornat capturar, lo desplaçan a Buenos Aires en julhet de 1871.
 
Son estranha aventura americana es un fracàs e s’acaba dins lo descrèdit. Torna en França mas refusa de se declarar vençut. Dos còps mai assaja de s’entornar al territòri mapoche, en 1874 e en 1876. Arribarà pas qu’en Argentina e serà obligat de tornar partir en França.
 
Fin finala, es son Peirigòrd natal que l’aculhís. Feniguèt sos jorns dins la misèria a Tortoirac lo 19 de setembre de 1878. Coma aguèt pas de mainatges, dins son testament leguèt sa corona a Aquiles Laviarde un amic intim.
 
Çaquelà l’aventura contunha que desempuèi son epopèia, los pretendents al tròne se son succedits fins a uèi. Lo sobeiran actual se sona Philippe Boiry.
 
L’istorian occitan Joan-Francés Gareyte, demostrèt amb de documents autentics qu’aquesta aventura èra mai que la folia d’un pantaissaire. Revelèt de ligams estreits ente Antòni de Tonens e Pèire Magne, lo conselhièr majoral de Napoleon III. Quora l’ex avoat de Peireguèrs prometiá a sos subjèctes la pièja del govèrn francés, disiá la vertat. Pèire Magne s’esforcèt de convéncer l’emperaire de prestar la man a Orèli-Antòni Iièr. De badas.
 
D’aquel temps enlà, cada annada, una delegacion mapocha ven al pichon cementèri de Tortoirac per onorar e florir la tomba del primièr e unenc rei de d’Araucania e de Patagonia.