Un usatge coerent dins la màger part de las lengas romanicas
L’occitan destria clarament:
— Lo son [k] que s’escriu c o qu.
— Lo son [tʃ] (‘tsh’) que s’escriu ch. Regionalament, [tʃ] passa a [ts] mas escrivèm ch.
Un grand nombre de mots de formacion culta (o sabenta), venent del grèc, pòrtan dins lor forma grèga originària la letra χ (qui). La χ se prononciava [kʰ] en grèc ancian classic. Per exemple: los mots grècs ἀρχαϊκός e ἀρχαιολογία.
La letra grèga χ s’es adaptada en latin jos la grafia ch prononciada [k]. Per exemple: los mots latins archaicus e archaeologia.
Puèi la grafia latina ch s’es adaptada dins las lengas romanicas modèrnas en mantenent lo son [k] dins l’immensa majoritat dels cases. Aquel son [k] s’escriu de manièra coerenta dins la màger part de las lengas romanicas.
— En occitan, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaïc, arqueologia.
— En catalan, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaic, arqueologia.
— En espanhòl, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueología.
— En portugués, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueologia.
— En italian, lo son [k] s’escriu c en general o ch davant e, i, car se sap que ch se legís totjorn [k] en italian: arcaico, archeologia.
Lo romanés a un usatge a despart, que transforma sovent la letra grèga χ en una h fòrtament prononciada: arhaic, arheologie.
Un usatge un chic complicat en anglés
Ara agachem rapidament çò que se fa en anglés, qu’es una lenga d’origina germanica. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en anglés jos la grafia ch, prononciada [k]: archaic [ɑːˈkeɪ̯ɪk], archaeology [ˌɑːkɪˈɒlədʒɪ].
Es complicat perque en anglés, ch servís de costuma per representar puslèu lo son [tʃ] coma dins much [ˈmʌtʃ] o change [ˈtʃeɪ̯ndʒ] o Winchester [ˈwɪntʃɪstə].
Las perturbacions del francés
Ara, tornem a las lengas romanicas e vejam çò que fa lo francés. Lo francés es terriblament complicat e desordenat. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en francés jos quatre configuracions possiblas, sens cap de logica, repartidas de faiçon arbitrària.
1) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch prononciada [k]: archaïque [aʁkaik], archéologie [aʁkeɔlɔʒi]. Aquò es complicat, perque en francés, ch servís pus sovent per representar lo son [ʃ] (‘sh’) coma dins poche [pɔʃ] o chèvre [ʃɛvʁ].
2) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa c o qu. Es una solucion simpla e coerenta, similara a la solucion occitana. Mas s’aplica solament a un nombre pichonet de mots en francés. Per exemple: lo grèc χολέρα a engendrat lo latin cholera puèi lo francés colère [kɔlɛʁ].
3) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch prononciada [ʃ] (‘sh’). En aquel cas, los usatgièrs del francés se son faches enganar per la grafia: en luòc de legir ch coma [k], çò que seriá atendut dins un mot grèc, legisson puslèu [ʃ] segon las abituds de lectura del francés. Aquò es pas brica coerent al nivèl etimologic mas, almens, es simple al nivèl de la lectura. Per exemple: lo grèc μηχανή o μαχανά a engendrat lo latin machina puèi lo francés machine [maʃin].
4) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch que trantalha entre la pronóncia [k] e la pronóncia [ʃ] (‘sh’). Aquò si qu’es complicat. Per exemple: lo grèc παχύδερμος a engendrat lo latin pachydermus puèi lo francés pachyderme que se pronóncia [pakidɛʁm] o [paʃidɛʁm].
Se reprenèm aquestes exemples franceses que venèm d’examinar, nos avisam que las formas occitanas son mai simplas e mai coerentas. S’escrivon amb c o qu e se pronóncian amb lo son [k]: arcaïc, arqueologia, colèra, maquina, paquidèrme.
A causa de la dominacion del francés, l’usatge occitan risca sovent de remplaçar c o qu, prononciats [k], per una forma en ch prononciada [tʃ] (o [ts]). Aquò es desconselhat. Per exemple, en occitan, las formas coerentas maquina e paquidèrme son preferiblas a las formas francizadas machina* e pachidèrme*.
Las autras lengas romanicas de la Mediterranèa ajudan l’occitan a retrobar las formas coerentas amb lo son [k]: en catalan màquina, paquiderm; en espanhòl máquina, paquidermo; en portugués máquina, paquiderme; en italian macchina, pachiderma.
Lista d’exemples
Vaicí d’exemples de mots que vòlon c o qu en occitan en luòc de la forma francizada ch.
Aquestes exemples son gaireben totes d’origina grèga. Qualques unes an una origina semitica coma Raquèl, o germanica coma camau, mas son passats per de formas ellenizantas o latinizantas.
Cases particulars
Dins l’òbra normativa d’Alibèrt, i a de formas normalas amb c o qu, mas, de còps, tombam tanben sus de formas escrichas amb ch*. Semblan d’errors non pas d’Alibèrt el meteis, mas de sa conhada al moment d’editar son diccionari postum. I a un consens, entre los lingüistas especialistas, per generalizar las formas regularas en c o qu.
Excepcionalament, pauques mots d’origina grèga fan evolucionar la letra χ vèrs una forma occitana ch que correspond en catalan a una x prononciada [ʃ] e en italian a una c prononcida [tʃ]. Aquò s’explica pas clarament (son benlèu d’influéncias del grèc medieval o de certanas formas italianas semipopularas). Per exemple: archius, archivar, archivaire e sovent lo prefixe superlatiu arch(i)- (archiduc, archidiague, archevesque, archiconegut, archipèla...).
Evidentament, i a un fum d’autres cases ont es normal d’aver ca en occitan del sud e cha en nòrd-occitan, coma per exemple dins cantar, acabar, vaca, blanca...(viv. auv. lem. chantar, achabar, vacha, blancha)... Aqueles mots, en general, an pas cap de rapòrt amb los mots grècs de formacion culta.
#16 Son absoludament pas de formas nòrd-occitanas. Son de francismes desconselhats dins totes los dialèctes. O expliqui dins l'article e dins los comentaris.
#13 Al costat de ‘catequisme’, i a de formas semicultas e variablas coma ‘catecisme, cataquirme, catatirme, categisme, catregisme’... Cresi que son pas de francismes. Los sols francismes segurs son las formas en ‘ch’ coma ‘catechisme, catechirme’, etc.
"catregirme"/"categisme" seriá un francisme dins lo quite lemosin? Lo TLFi ditz a perpaus de "catéchisme" en francés : empr. au lat. chrét. catechismus attesté dep. St Augustin au sens de « instruction religieuse » ; atestacion en francés 1374 "cathezime" (enseignement oral de la religion » - J. GOULAIN, Ration., B.N. 437, fo 331 vo ds GDF. Compl.) puei "catéchisme" en 1610. Entau, sei p'unpiau segur que "catregirme"/"categisme" siá un francisme, (quela forma nòrd-occitana a probabl... Legir la seguida
#11 Las Valadas subisson sovent l'influéncia de l'italian, segur. Mas dins l'afaire dels mots grècs amb 'χ', l'italian perturba pas l'occitan. Avèm un tractament occitan en [k] qu'es identic al tractament italian en [k].
KH, TH
Le grèc modèrne a servat aquestas doas consonantas.
Le KH se realiza , doç davant E o I (vesin de SH), dur davant A,O,U ...(jota espanhòla).
Le TH coma en anglés.
Le grèc èra vivaç en Itàlia romana. La pronóncia grèca dels manlèus dependiá del mitan social.
Les manlèus sabents tardius, en francés se fasquèron desempuèis la grafia latina, en ignorància de la pronóncia originala.
Le CH occitan sembla èsser essencialament
una grafia dialectala alternativa de fonction ... Legir la seguida
L'article, ben fach e totplen util, a ben rason de parlar de l'extrèma complexitat de la nòrma francesa, se podèm parlar de nòrma, tant es lo oai! Me suspren de legir que "pachyderme" se pòt prononciar [k] en francés: ma pronóncia es totjorn estada [ʃ]. Invèrsament, ai sempre prononciat [k] lei mots amb lo prefixe chiro- e mai "manichéen" e "manichéisme". Lo francés es tan complicat qu'ai l'impression de desconéisser ma lenga mairala!
#7 Es una excellenta question, ben pausada. L’evolucion fonetica exacta que mena vèrs la forma ‘archius’ e vèrs lo prefixe productiu ‘archi-’ es pas clara. I a una part de mistèri, o disi dins l’article. En tot cas aquò sembla pas de venir del francés.
Se ditz puslèu ‘archi-’ quand lo segond element es de bon comprene: dins ‘archiduc’ se compren que i a un ‘duc’, dins ‘archevesque’ se compren que i a un ‘evesque’, dins ‘archiconegut’ se compren que qui... Legir la seguida
17 comentaris
(11 vòtes)
En cargament
17 comentaris
Mandar
