De l’eretgia coma problèma
 
Dins son òbra magèra de 1934 Rechtgläubigkeit und Ketzerei im ältesten Christentum (“ortodoxia e eretgia al iníci del cristianisme”) ^[1] l’istorian Walter Bauer remarca que lo tèrme αἵρεσις (hairesis) se poiriá traduire coma “partit prés” o “opinion privada.” D’efièch αἵρεσις, hairesis es un substantiu terminant en -ις/-is, qu’es la marca d’una activitat o d’un procés, format d’après lo vèrbi αἱρέω, hairéo (“causir, preferir”) e d’aquela idèa de “causida” passam lèu a “causida de vida”, autrament dit, a l’engatjament dins una secta, “çò que seguísson” (secta, ven del latin sequor “seguir”) un grop de personas partejant lo meteis “punt de vista” sul mond; dins la Grècia del Ve sègle abans la nòstra èra, las αἵρεσεις, haireseis èran las diferentas escòlas filosoficas (estoicisme, epicurisme, cinisme, platonisme etc..) que podiam “causir” o “preferir” per s’orientar dins la nòstra vida.
 
Se pòt remarcar una primièra aparicion del tèrme dins las letras de Pau de Tarsa ^[2], ont jos una forma encara primitiva apareis lo cople ἐκκλησία (ekklesίa) “assemblada” (e mai tard “Glèisa”) e αἵρεσεις (haireseis) “sectas” (mai tard “eretgias”). Dins Titus 3, 10-11, los “eretges”, son definits coma de “divisaires”: Αἱρετικὸν ἄνθρωπον μετὰ μίαν καὶ δευτέραν νουθεσίαν παραιτοῦ, εἰδὼς ὅτι ἐξέστραπται ὁ τοιοῦτος, καὶ ἁμαρτάνει, ὢν αὐτοκατάκριτος. “D’aquel que provoca de divisions (hairetikònánthropon), alonha-te, après un primièr e un second avertiment, sabent qu’un tal òme es pervertit, e pèca, en se condamnant el-meteis.” I a doncas ja en çò de Pau, amb lo sens etimologic de “sectator” un usatge novèl de hairesis que met en opausicion una ekklesίa unida e los “eretges” provocators de divisions, fòra de la “drecha via” que los Apòstols pretendian construire.
 
Lo problèma de fond es lo seguent: cossì de l’hairesis, de la “secta”, realitat sociala hellenica encara plan comuna a l’iníci del cristianisme, fins a “l’eretgia” al sens “modèrn” l’usatge del mòt hairesis se carguèt d’una valor criminosa? Perqué “l’eretge” venguèt “lo primièr-nascut de Satanàs”^[3], que cal combatre e decòps destruire al nom de la Vertat? Qual es lo ròtle de la filosofia dins aquest procés istòric de naissença de “l’eretgia” coma “error criminosa”, pestilentissimahaeresis, per reprene l’expression d’Augustin dins ContraCresconium (IV, 64,79), opausada a la Vertat luminosa?
 

De l’orthē doxa a l’orthodoxia
 
“Jesus anonçava lo Reialme, e foguèt la Glèisa que venguèt” ^[4] çò escriu l’istorian francés Alfred Loisy dins l’Evangèli e la Glèisa. L’importància de l’opausicion teologica entre βασιλεία, Basileίa (“Reialme”) e κόσμος Kόsmos (“Mond”) representa lo paradòxe de l’institucion ecclesiala, engatjada entre los dos. Es una tension contradictòria e decisiva que foguèt totjorn presenta al cors de l’edificacion de la Glèisa “catolica”, καθολική (katholikē, “universala”) esquinçada entre una pensada teologica e morala d’origina hebraïca e una cultura greco-romana; mai precisament, un vocabulàri e un contèxte intellectual hellenic dins un mond governat per d’estructuras juridicas e politicas pròprias a l’Empèri roman. Lo qual Empèri d’alhors, apareguèt dins l’istòria del mond al meteis temps que lo cristianisme, coma s’un destin comun acompanhasse lors devenirs - d’unes Paires, los primièrs apologistas, coma Meliton de Sardas dins son Apologia a Marc Aurèli, l’oblidaran pas.
 
Me sembla que lo tèrme καθολική, katholikē, apareis pel primièr còp dins l’epistòla d’Inhàci d’Antiòquia, Als crestians de Smirna: “ont es lo Crist, lai es la Glèisa catolica” (8,2). Lo tèrme d’ὁρθοδοξία (orthodoxia) format a partir el grec ἥ ὁρθή δόξα, hēorthē doxa (“l’opinion drecha”) apareis pas abans la fin del sègle III; mas una forma èra ja en usatge a çò de Platon, per exemple dins Republica (IV, 430 b) o en Teetèt (187a -210b) ont la question de “l’opinion drecha” o “l’opinion vertadièra” es sosmesa a l’examen socratic. Es un pauc d’alhors lo subjècte que nos preocupa aicí, puèi qu’en nos interessant a las transformacions semanticas de l’hairesis tre lo passatge del mond hellenic al mond crestian, nos cal estudiar tanben la passacion de poder que s’acompliguèt de l’orthē doxa platoniciana fins a l’orthodoxia crestiana.
 
Justin de Naplosa (actuala Nablus/Shekhem en Palestina), dit Justin Martir o Justin lo Filosòf (m. en 165) es segon Alain Le Boulluec, especialista de l’heresiologia antica, l’inventor o al mens lo precursor de la nocion “modèrna” d’hairesis^[5]. D’efièch, es el lo primièr, dins son Dialòg amb Trifon (80, 3-5), a excluir los hairésiōtai, “impiedoses” (ἀσεβεῖς, asebeîs) e atèus (ἀθέους , athéous) de la “bona doctrina” crestiana: Τοὺς γὰρ λεγομένους μὲν Χριστιανούς, ὄντας δὲ ἀθέους καὶ ἀσεβεῖς αἱρεσιώτας, ὅτι κατὰ πάντα βλάσφημα καὶ ἄθεα καὶ ἀνόητα διδάσκουσιν, ἐδήλωσά σοι “Aqueles que se dison crestians mas qu’en realitat son pas que d’eretges (hairesiōtas) impiedoses e atèus, vos mostrèri que tot çò qu’ensenhavan èra pas qu’una pièla de blasfèmas, tant impiedoses que nècis.” D’un autre costat, Justin, distinguís d’aqueles hairesiōtai, πολλοὺς δ’ αὖ καὶ τῶν τῆς καθαρᾶς καὶ εὐσεβοῦς ὄντων Χριστιανῶν γνώμης (80,3) “mantes autres dont la doctrina es pura e piedosa (katharās kaì euseboūs gnōmēs) tanben mencionats coma los ὀρθογνώμονες κατὰ πάντα Χριστιανοί, orthognōmes kata pánta Khristianoi es-a-dire que “los crestians dont la doctrina (gnōmē) es drecha en tot punt” e que creson, coma o remarca Bauer ^[6] al milènium e a la resureccion de la càrn. Posicion, en d’autres temps, al limit de l’eretgia, mas defenduda per Justin el-meteis (Dialòg amb Trifon, 80, 5 fin).

 
l’invencion de la Traditio
 
Tentariái prepausar l’idèa que de la “Granda Glèisa” foguèt sustot l’òbra d’una certa categoria sociala de crestians, socioses d’impausar una nòrma disciplinaria especifica amb l’aparicion del “problèma eretge”. Ireneu de Lion dins son Adversus haereses o Contra las eretgias fonda tota sa teologia ecclesiastica sus la nocion de Traditio e a per objectiu de descreditar tota intepretacion del cristianisme que contradiga la Glèisa romana:
 
“Mas coma seriá tròp long d’enumerar las successions de totas las glèisas, prendrèm pas qu’una d’entre elas, la Granda Glèisa, plan anciana e coneguda per tots, que los dos fòrt glorioses apòstols Pèire e Pau fondèron e establiguèron a Roma; en mostrant que la Tradicion que ten dels apòstols e la fe qu’anoncia als hommes son arribadas fins a nos al mejan de successions d’evesques, confondrèm tots aquels que, de qualqua manièra que siá, per infatuacion, per vana glòria o per cègament e error doctrinala, constituísson de gropaments illegitims: car amb aquela Glèisa, en rason de son origina la mai excelenta, déu necessariament s’acordar tota Glèisa, es-a-dire los fidèls del mond entièr, - ela, en que, al benefici d’aquel mond vengut de pertot, es sempre estada conservada la Tradicion que ven dels apòstols.” (Contra las eretgias, III, 3, 2)
 
L’idèa “d’eretgia” seriá doncas l’expression d’un “problèma” de natura politica que la Glèisa afrontèt per l’edificacion d’una vera fides, es-a-dire d’una nòrma de la vertat religiosa a pretencion “universala” (katholikē) introduisent dins l’univèrs hellenic e mai partir de la lenga grèca, la nocion fins ara inausida d’ὁρθοδοξία, orthodoxia e mai tard de δόγμα, dógma. Es aquela “invencion de la tradicion” ^[7], per reprendre l’expression d’Eric Hobsbawn, que me sembla resumir pro ben lo nèrvi de la teologia ecclesiala d’un Ireneu de Lion e benlèu de tota la pensada patrologica dels sègles II - IV.
 
Me sembla que los Paires de la Glèisa primitiva establiguèron un rapòrt novèl a la vertat, paradoxalament manlevat a de possibilitats de pensada non-crestianas, coma per exemple d’elements filosofics pròpris a l’hellenisme. Pasmens, se lo cristianisme marquèt l’istòria per totjorn, es sens dobte a causa de l’originalitat d’aquela invencion. Aicesta “Invencion de la tradicion” es tanben una invencion de la vertat, dont l’importància me sembla fondamentala per comprene l’aparicion de la consciéncia “modèrna”, dont la pensada d’Augustin al sègle IV serà lo pressentiment. Aquela inventio, tre l’institucionalizacion d’un rapòrt al verai fins alai desconegut, sembla èsser doncas la marca conceptuala originala del crestianisme primitiu, l’ecclesialitat, per ansi dire, que demòra una realitat absenta tan de la pensada hebraïca, dont ela proven en partida, coma de l’Islam.
 
S’agís alara tot simplament de comprendre tornamai l’elaboracion institucionala e discursiva d’aquela istòria de la vertat, legitimada per una tala invencion de la Traditio e pertant de l’idèa d’una vera fides, dont precisament tot lo gèni inventiu èra de s’amagar coma inventio e de se promoùre coma Traditio; expression nòva d’una origina mai anciana, la mai anciana benlèu. Cal ajuntar tanben que concretament aquela “istòria de la vertat” se rendèt possibla per l’integracion totjorn mai granda dels crestians dins las estructuras socialas, juridicas e politicas de l’estat imperial roman, al qual efectivament lor destin se liguèt prigondament a partir del sègle IV.
 
Se, segon l’istoriana del cristianisme Marie-Françoise Baslez, “cal fabricar d’institucions per far d’ortodoxia” ^[8] podèm alara nos demandar: cossí se fabrican d’institucions? Lo problèma que nos precocupa seriá doncas lo de l’invencion de la nòrma, l’ancoratge de la Veritas dins un sòl istòric que siá en mesura de li restituir son caractèr d’inventio, sa contingéncia irreductibla coma sas possibilitats encara inausidas. Reflechir sus l’invencion de “l’eretgia” es far pertant una mena de patrologia critica qu’analisariá los a priori amb los quals quicòm coma una “vertat” de la religion, tanplan coma l’idèa d’una “religion vertadièra”, se bastiguèt e s’impausèt al mond.
 
Ramenti la nòstra question de despart: en qué la preséncia de “l’eretgia” pausava un problèma, de quina natura èra aquel problèma? A aquela question lo trabalh de Walter Bauer nos indica de faiçon fòrt precisa cossí la “Granda Glèisa” representèt en realitat, l’estrategia d’una minoritat del mond crestian primitiu, que per conjonctura favorabla, contingéncia istòrica o volontat dissimulada, profitèt de la fòrça de l’Empèri per s’impausar coma vera religio e reduire ansi al silènci tots los autres sistèmas possibles al mejan d’aquela terribla invencion, eissuda de possibilitats empeutadas dins la filosofia grèca: l’ortodoxia.
 
Marie-Françoise Baslez nos permet d’avançar aquela idèa quora escriu:
 
Aschenglorie
 
En seguissent aquestes trabalhs istorics ansi que l’evolucion de l’usatge dels mòts dins la lenga grèca, ai volgut mostrar que l’aparicion de l’idèa d’ortodoxia es una invencion sens precedent dins l’istòria de la pensada, ligada tant a un origina hellenica e filosofica coma a l’ambient roman e imperial que constituiguèt lo contèxte dins lo qual un rapòrt novèl a la vertat s’establiguèt. “L’invencion de l’eretgia” ^[11] seriá doncas contemporanèa d’aquel eveniment magèr de l’istòria de la pensada, e correspondriá a la desinhacion d’un obstacle de natura sociopolitica, non pas simplament una autra possibilitat de vida, mas una reala contestacion e benlèu una revòlta contra l’intepretacion univòca, unilaterala, universalizanta que lo cristianisme roman impausèt amb l’invencion de “l’ortodoxia” als primièrs sègles de son existéncia e que leguèt en seguida a l’istòria del mond.
 
Aquò seriá benlèu la rason per la quala la lucha contra l’eretgia foguèt totjorn l’occupacion magèra de la casta ecclesiastica, e çò tre tots los sègles de l’istòria nòstra. Lucha intellectuala d’en primièr, menada contra “l’eretge”, mas tanben quora lo contèxte politic i foguèsse favorable, lucha a mòrt, dins lo but d’o destruire intellectualament, socialament, politicament, fisicament. De “l’eretgia” ne resta pas que de cendres. Mas aquelas cendres, nos cal encara las tentar comprendre, las dechifrar. Cendres dels libres, cendres dels òmes e de las femnas que moriguèron al nom d’una vertat que lor èra estrangièra. Quants de mòrts e de mòrtas! Quants de libres cremats! D’idèas e de pensadas perdudas! Una definicion precisa del concèpte “d’eretgia” seriá doncas a cercar dins aquel rapòrt a la vertat sostengut per un cert rapòrt al mond que lo cristianisme promouguèt de faiçon inausida dins l’istòria e que contunha de nos concernir uèi lo dia, ja que ne sèm encara, mutatis mutandis, los eiritièrs.
 
En manièra de conclusion, a prepaus de cendres, aquels mòts del poèta Paul Celan tirats del final de son poèma Aschenglorie “Glòria de cendres” ^[12]:

Aschenglorie Aschen- glorie hinter euch Dreiweg- Händen. Das vor euch, vom Osten her, Hin- gewürfelte, furchtbar. Niemand zeugt für den Zeugen.

Glòria de cendres   Glòria de cendres al darrièr de  vos, mans  de tres camins.  Los dats getats, de l'èst, abans e davant vos, terribles. Degun testimònia pel testimòni.

 

Bibliografia utilizada
 
Walter Bauer, Rechtgläubigkeit und Ketzerei im ältesten Christentum, 1934,
 
en francés: Orthodoxie et hérésie aux débuts du christianisme, trad. Philippe Vuagnat, Éd. du Cerf, Paris, 2009
 
Marie-Françoise Baslez, Comment notre monde est devenu chrétien, Seuil, Paris, 2008
 
Alain Le Boulluec, La notion d’hérésie dans la littérature grecque, Études augustiniennes, 1985
 

 
 

---

^[1]Walter Bauer, Rechtgläubigkeit und Ketzerei im ältesten Christentum, 1934, en francés: Orthodoxieet hérésie aux débuts du christianisme, trad. Philippe Vuagnat, Éd. du Cerf, Paris, 2009, p.2
 
^[2] Ga 5, 20 “l’idolatria, la magia, las inimitats, las querèllas, las gelosiás, las animositats, las disputas, las divisions, las sectas (haireseis)”; 1 Co. 11,18-19: “D’en primièr, apreni que, quora vos reunissètz en assembleia (ekklesίa), i a amb vos de divisions, e o crèsi en partida, car cal qu’i aja tanben de sectas (haireseis) amb vos, a fin que los que son aprobats sián reconeguts coma tals al mitan de vos.”
 
^[3] Es una anecdòta que menciona Ireneu de Lion: Policarp el-meteis, a Marcion que s’avançava un jorn vèrs el en disent: “Reconeis-me”: “Reconeissi, çò diguèt, lo primièr-nascut de Satanàs” in Ireneu de Lion, Contra las eretgias, III 3, 4.
 
^[4] Alfred Loisy, L’Évangile et l’Église, Paris, Alphonse Picard et fils, 1902
 
^[5]Alain Le Boulluec, La notion d’hérésie dans la littérature grecque, Études augustiniennes, 1985, citat per Daniel Boyarin, La partition du judaïsme et du christianisme, Cerf, 2012, pp.24-27.
 
^[6] Bauer, Ortodoxia e eretgia, p.158
 
^[7] E. Hobsbawm & T. Ranger (dir.), The Invention of Tradition, Cambridge, 1983 (traduccion francesa:L’invention de la tradition, trad. per Christine Vivier, Éditions Amsterdam, 2006)
 
^[8] Marie -Françoise Baslez, Comment notre monde est devenu chrétien, Seuil, Paris, 2008, p.118
 
^[9] Citat in Bauer, ibidem, p.27
 
^[10] Baslez, op.cit., p.77
 
^[11]Monique Zerner (dir.) Inventer l’hérésie? Discours polémiques et pouvoirs avant l’Inquisition, collection d’études médiévales n°2, Universitat de Niça, 1998
 
^[12] causidas inspiradas per las traduccions francesas de Du Bouchet e de Lefebvre