E se ne i avè pas james avut nada Africana, nada hemna de color, entre Sutar e Ilbarritz? Ne’ns desbrombim sustot pas de las nòstas originas! Qu’es çò qui m’a hèit arremercar, dab justa rason, lo vielh Pèir Cassolet, un deus mens purmèrs aprenents de gascon, a Ací Gasconha d’Anglet, qui me n’a apres autant se mèi non qui ne le n’èi apres jo. E que sap de qué parla, puishqu’es lo petit nebot deu Jan-Baptista Garat, dit “Malvà”, qui damorava a Guishe, qui s’èra hèit Bidaishòt mèste de la maison “Champin” qui acessè un temps l’Aubèrga deu Chivau Blanc, au pòrt.
 
E que s’es emparat suu gran Simin Palai e lo son diccionari deu Biarnés e deu Gascon modèrnes, on a trobat la pròva de çò qui avança.
 
Dinc a ua data recenta, abans d’estar ganhada pr’ua basquituda òc ben plan hòrt romantica (e sustot marcadèra), mes ben chic realista, Biàrritz, tot com las soas vesías Anglet e Baiona, qu’estó un vilatge gascon qui’s tira lo nom de las arradics latinas (“via ritis”, lo camin rituau o obligatòri), au medish titól que Biaròta (“via rotarum”, lo camin de las carretas). “L’Eskual Herri” que començava dab Bidart (“Bide Arte”), Arcangues (“Arcangoís”) e Bassussary (“Bas Ur Herri”).
 
De hèit, la lenga vernaculara de Biàrritz qu’èra lo gascon, lo qui es qualificat de “negue”, e péger enqüèra, un idiòme particular, lo “biarròt”, enriquesit de mòts e expressions patesejantas aportadas pro tardivament preu monde vienuts i trabalhar.
 
Que’vs liuri donc las soas conclusions. Deu “morar” au “moriscòt”, es a díser deu gròs maresc, a capsús, dinc au petit maresc de perdent, a capvath, just après la lagüa a la quau e s’a deishat lo nom, la lagüa deu Moriscòt, que jatz un tesaur, un argelar, ua tèrra gresa, qui a neurit generacions de teulèrs, de topièrs e de terrissèrs. Aqueras duas lagüas que son tot escaç a mijorn de la gara de Biàrritz, aperada adara “la negressa”. E perqué donc, pr’amor l’endret qu’es situat sus un jaç de “lana gresa”, o d’argèla si aimatz miélher. Se ne’m voletz pas créder, anatz véder lo diccionari deu Simin Palai!
 
Ah! Se l’engenhaire deus servicis municipaus, qui galòpa tostemps après las circulacions d’aigas sosterranas qui abondan dens la vila de Biàrritz, e volè plan nos enténer, que l’interessarè benlèu de conéisher los vielhs arreproèrs o disedeirs qui’s disèn enqüèra a la mitat deu sègle vintau: “A l’Estanhàs, quate arrius que’s balhan lo braç”, “De l’Estanhàs dinc a la mar, sonque aiga e morar”.
 
Per la vòsta govèrna e per la deus servicis tecnics de la vila, l’Estanhàs, que lo nom ne damòra ad ua arrua, qu’èra un gròs estanh situat a l’emplaçament deu virolet “Domremí”. Qu’estó arrasat de cap a la fin deu sègle XIXau. D’aqueth “estanhàs” dinc a la mar, un arrivòt qu’empruntava ua trajectòria sus la quau e son estadas arrebocadas l’arrua de las Tèrmas Salinas, l’avienguda de la reina Natalia puish la de la reina Victorià, tà desbocar tot escàs davant l’Ostau deu Palais. Un pontric que l’encamava entre l’arrua Pellòt e l’arrua de la Bòrda de las Aulhas.
 
Per çò qui es deu tresau disedeir, “Guishe que pisha sus París”, miélher e vau conéisher la topografia de Biàrritz: que cau saber que suus hauts de Biàrritz, pròishe de la glèisa Sent-Martin, los Gramont, qui estón tanben comtes de Guishe, que hasón bastir, au temps deu Second Empèri, un ostau pro “e m’as vist” au quau e balhèn lo nom de Castèth Gramont. Qu’existeish tostemps. Dens la coma, a bisa deu maine, ua hont com n’i avè tant a Biàrritz, qu’alimenta un gran lavader (ne i a pas hòrt longtemps enqüèra las portuguesas qu’i anavan lavar las pelhas e los linçòus deus sons mèstes e daunas). Au desbocader d’aqueth lavader, que i avè totas las aigas deus ostaus adarron. Un arcaduc sosterran qu’estó donc bastit qui traversava lo Maine de las Tres Honts, qui passava devath o davant la Gara deu Mijorn e contunhava lo son camin a travèrs de la plaçòta d’Ixelles dinc a per devath deu Javalquinto tà acabar de’s devèrsar las soas lordèras dens lo famós arriu qui vienè de l’Estanhàs, tot escaç davant l’entrada actuau de l’Ostau deu Palaís. Que cau saber qu’au temps deu Napoleon lo IIIau, l’entrada oficiau qu’èra situada hòrt mei en abans (haut o baish a la hautor deu Victoria Surf). L’arcaduc que devè donc desbocar au bèth miei deus casaus on e’s pavanava tota la horrèra deus cortesans de la bèra Eugenia. Que credèn ad ua legenda, com la de l’espuga de la Crampa d’Amor dinc au jorn quan descobrín lo mitic arcaduc, en cavant devath los garatges quan hasón l’entinatge de la residéncia Rafaèl. Lo pèir Cassolet que i èra, e que pishava sec, qu’ac podetz créder… N’estó pas un petit ahar que de tapoar l’obratge en bèra maçonaria de pèira dab la grana ajuda de bènas de beton a presa idraulica e de desvirar lo briu dens ua navèra canalisacion tà’u har tornar préner un chic mei luenh lo son caminament ancian. Qu’estó ua bèra batalhassa dab hanha dinc a las aurelhas!...
 
Un gran mercés au Pèir Cassolet de m’aver balhat aqueths rensenhaments qui serviràn, qui sap, a la vila de Biàrritz de tornar batiar correctament la gara de “Lana gresa” enlòc de “La negressa”! Qu’esparenharà atau de causir un aut nom e de ne pas tahir le vertadèra origina deu nom, qui n’es pas francesa e de tendéncia racista, mes gascona, qué que’n pensin d’aubuns!