La familha de Foish foguèt un actor màger de las relacions occitano-catalanas a la fin de l’Edat Mejana. La situacion frontalièra de lor comtat, lors alianças matrimonialas e lors possessions en Catalonha e sus l’ensemble de la cadena pirenenca, favorizèron çò que podèm comprene coma la volontat de crear un estat transpirenenc, occitano-catalan, entre França e Aragon. Coma se sap, pr’aquò, la temptativa fracassèt. Vejam-ne las etapas principalas.
 
Dins la segonda mitat del sègle XIII, los comtes de Foish possedisson tanben lo vescomtat de Castellbò (reconegut en 1269 pel rei Jaume I); per maridatge entre lo comte Rogièr Bernat III e Margarida de Bearn, recupèran lo vescomtat de Bearn e las baronias de Montcada e de Castellvell (o Castellví). La volontat d’independéncia de Rogièr Bernat III faguèt que se sometèt pas al rei de França Felip l’Ardit que li confisquèt lo comtat (1272-1275) e l’embarrèt a Carcassona; tanben, foguèt un animador de doas revòltas nobiliàrias en Catalonha (1274 e 1280) contra lo rei Pèire II: foguèt empresonat a Balaguer (1280-1283). Sa liberacion l’obtenguèt amb la promesa d’abandonar Castellbò a la Corona catalano-aragonesa, mas, per recuperar sas tèrras, s’aliguèt al rei de França vengut per combatre en Catalonha en 1285. Sas pretensions sul comtat d’Urgell e l’ajuda que portèt a son cunhat lo vescomte de Coserans Arnaud d’Espanha, pretendent al comtat d’Urgell, lo faguèron afrontar al rei Jaume II. Amb los pareatges de 1278 e 1288, los comtes de Foish son reconeguts, tanben, cosenhors d’Andòrra.
 
Son successor Gaston I^r daissèt los domenis nòrd pirenencs, e Andòrra, a son filh Gaston II, dit lo Paladin, e los domenis catalans (Castellbò, baronias de Castellvell e de Montcada) a son segond filh Rogièr Bernat III de Castellbò. Gaston II sostenguèt lo darrièr sobeiran del reialme de Malhòrca, Jaume III, contra Pèire III lo Ceremoniós. Son filh, Gaston III Febus, après un sosten al rei de França dins la guèrra dels Cent Ans, adoptèt una politica de neutralitat entre França e Anglatèrra. Sa victòria de 1362 a Launac, contra lo comte d’Armanhac, ont l’ajudèt son cosin german Roger Bernat IV de Castellbò, li assegurèt Bearn. Sens filh per li succedir —qu’auciguèt lo sieu dins un moment de ràbia— lo comtat de Foish lo recuperèt, en 1391, Matieu I^r, vescomte de Castellbò, filh de Roger Bernat IV, son parent mai pròche. Jos l’autoritat de Matieu, son totes los territòris del patrimòni familial de l’ostal de Foish, dels dos costats dels Pirenèus, que se tornan reünir.
 
Matieu, marit de Joana, filha de Joan I^r de Catalonha-Aragon (1392), ensagèt de far valer los dreits de sa molhèr a la mòrt del rei: la reina, servida per la leialtat dels senhors de la frontièra, s’i opausèt e poguèt confiscar los territòris catalans del comte (1397). Matieu mòrt sens dròlle, l’eretatge lo reculhiguèt Elisabet (o Isabèla) de Foish, sa sòr, femna d’Arquimbaud de Grailly, maire de Joan I^r de Foish-Grailly. Aqueste, per una politica d’ajuda al rei de França, se faguèt reconéisser lo comtat de Bigòrra e lo vescomtat de Lautrec, ensagèt de retrobar los territòris confiscats en 1397, e crompèt Gerri, Bellestar, la vall d’Àssua, la baronia de Rialb. Son filh Gaston IV se passèt la vida a ensajar de crear un estat pirenenc. Maridat amb Elionor d’Aragon la filha del rei Joan II, se faguèt nomenar pel rei eretièr del tròn de Navarra, amb lo títol de prince de Viana. D’un autre costat, avent expulsat los angleses de Guiena, lo rei de França lo recompensèt en maridant sa filha (Magdalena de França) amb lo vescomte Gaston III de Castellbò, qu’es lo quite filh de Gaston IV de Foish. Aquò l’empachèt pas, qualques annadas puèi, de luitar contra Loís XI de França.
 
Lo successor, Francés I^r Febus, a 5 ans èra tròp jove per exercir lo poder, qu’escasèt dins las mans de sa maire, Magdalena de França (sòr del rei Loís XI); aquesta s’opausèt al maridatge del comte amb Joana (filha de Ferrand II de Catalonha-Aragon). Mòrt en 1483, sa sòr Catarina que se maridèt en 1484 amb Joan d’Albret, rei de Navarra, li succediguèt. Pendent son règne s’acabèt la temptativa d’estat transpirenenc de la familha de Foish, venguda familha de Foish-Bearn-Albret; en efièit, Ferrand II de Catalonha-Aragon, maridat en 1506 amb Germana de Foish (neboda del rei de França) menèt una politica d’expansion contra los territòris dels Foish: en 1512 ocupèt militarament Navarra, se’n faguèt declarar rei (1513), Catarina gardant pas que la part nòrd (Bassa Navarra), confisquèt los territòris catalans dependents dels comtes de Foish e los uniguèt a la Corona.