Pòdi pas m’anar passejar endacòm sens aver en cap las eventualas curiositats lingüisticas del país que m’aculhís. Sabi pas mai s’es urós o malurós, mas coma occitan, e mai segurament coma occitanista, soi sensible a las questions de lenga. Es de gaire obsessional, quitament neurotic. Neurotic, mas natural, se volem plan téner compte que de viure, e d’aver totjorn viscut, dins una societat escambarlada entre doas lengas, aquò marca imancablament l’esperit. Quand de longa banhatz dins una situacion diglossica es probablament normal d’aver longamai las facultats intellectualas mobilizadas per aquestas questions de lenga. D’ont mai per una persona coma ieu que, nascuda dins una lenga foguèt brutalament forçada de ne cambiar quand anèt abenar lo cuol de sas cauças sul banc de l’escòla. Anam pas tornar aquí dessús, mas lo truc psicologic foguèt probablament pauc o pro traumatic.
 
Fa gaire temps anèri passar una dimenjada a Guernesey, qu’es, coma cadun sap, una de las islas anglonormandas. Aquesta isla, mas es benlèu la meteissa causa per Jersey, a un estatut politic plan particular. Per o escalcir a la pala (me soi pas entresenhat mai), es juridicament directament restacada a la corona d’Anglatèrra sens far partida del Reialme Unit. Atanben fa pas partida de l’Union Europèa. L’autonomia politica del govèrn guernesòl es granda. Nimai per aver pas que 66 000 estatjants, l’isla possedís sa moneda pròpria: la Liura guernesòla. M’èri entresenhat sus las questions monetàrias abans d’i anar: Es possible a Guernesey de pagar en Liuras anglesas, mas la moneda es tornada en Liuras guernesòlas e las Liuras guernesòlas son pas acceptadas al Reialme Unit. Me demorava d’argent d’un recent vitage en Anglatèrra. Paguèri mas crompas amb aquestes bilhets e la moneda me foguèt, efectivament, tornada en Liuras locala. Una moneda qu’a pas de valor qu’a Guernesey. Atal me retròbi amb qualques Liuras guernesòlas que probablament van mosir de temps dins mas tiretas.
 
Tot aquò per dire que se l’isla a una autonomia importanta al nivèl politic, aquò li bastèt pas per servar son autonomia lingüistica. Cadun sap que desempuèi l’Edat Mejana la lenga originala del país èra lo francés dins una varianta locala. La toponimia o atèsta d’en pertot. Per balhar pas que qualques exemples, una de las dètz parròquias (coma en principat d’Andòrra l’unitat administrativa de basa es la parròquia) s’apèla Saint-Pierre du Bois, mas se troban d’endreches nomenat Perelle, Rousse, Les Marais, Les Rouvets, e tantes, e maites…
 
S’a Jersey lo francés demòra encara d’uèi lenga cooficiala amb l’anglés; a Guernesey l’anglés a remplaçat lo francés coma lenga oficiala desempuèi 1966. D’ara enlà lo parlar de Londres es sola lenga oficiala. L’ensenhament de la lenga de Victor Hugo s’i resumís a lo d’una lenga estrangièra. Lenga estrangièra pr’aquò necessariá per los comerçants compte tengut de la proximitat geografiaca amb lo continent e lo nombre de toristas franceses que rendon visita als guernesòls. Nimai per aquò, actualament sonque dètz del cent dels insularis parlan francés. E demest aquestes, pas cap ten pas mai la lenga del breç. Aquesta situacion es la consequéncia de la colonisacion de poblament venguda d’Anglatèrra. Aquesta es estada possibla e facilitada desempuèi un sègle de mercés al melhorament dels mejans de carrèges per mar e per aire. L’aeropòrt de La Fôret/Forest es una vertadièra tralha entre Guernesey e Anglatèrra.
 
Pòdi pas dire quina es encara la proporcion dels guernesòls de soca, mas sus un monument levat a la memòria de las victimas civilas dels bombardaments de la darrièra guèrra mondiala (l’arquipèl anglo-normand foguèt ocupat pels nazis), me mainèri que pas qu’un tèrç dels noms portats aviá una consonança francesa. Sabi ben qu’aquela mena d’indicacion deu èsser presa amb de pincetas, mas n’es pasmens una informacion.
 
Ça que la, los escambis economics e la colonizacion de poblament non saurián explicar la substitucion lingüistica que s’operèt sus país, l’espaci d’un sègle. Se volem plan prene en compte que l’isla possedís una autonomia politica màger, e mai que mai dins los domènis de l’ensenhament e de la politica lingüistica, es plan que lo politicians guernesòls an daissat perir lor lenga. Se lors vesins de Jersey semblan resistir encara un pauc, los bailes que Guernesey balhèron e abondonèron lor lenga als mèstres tre 1966. A tal punt que, pauc a cha pauc, los quitis toponimes son anglicizats. La capitala Port-Saint-Pierre es d’ara enlà venguda Saint Peter Port; le Pied du Mur es ara Marble Bay; Le Grand Havre se nomena ara Ladies Bay; etc…
 
Amb quasi la meteissa autodeterminacion politica avem l’exemple positiu andorran. Los Conselhièrs andorrans an totjorn agut la volontat de preservar e de servar lor identitat catalana. Aquò los empachèt pas de se desvolopar economicament, tan coma o faguèt Guernesey. Andòrra es quitament mens isolada geograficament que non pas Guernesey.
 
Aquel exemple de substucion lingüistica a Guernesey balha de qué soscar. Es tornarmai la demonstracion que, se per servar e reviscolar l’identitat nacionala d’un pòble, l’independéncia politica es indispensabla; aquesta es pas sufisenta. Cal tanben al pòble, a sos elèits e a sos elegits una volontat fèrma de far viure sa lenga e cultura pròprias. Ne devem de longa aver consciéncia.