Dimenge, 15.8.2021 03h15
Es pas totjorn aisit d’escriure sus de questions de cosina amb imparcialitat, sens que se remarque s’un plat determinat t’agrada o pas. Ieu o confessarai dobèrtament: cambiariái pas lo pimentó amb tonyina (pebron amb ton) per res del mond; ni pel fetge gras, que tanben m’agrada fòrça.
Lo pebron amb ton, en despièch del nom, es curiosament un plat ont gaireben tot es tomata, tomata bolhida e madura qu’en aquel cas servís d’excipient doç e agradós ont s’amalgama la rèsta dels ingredients. E es que la cosina es aital: fricòt e denominacion an pas d’evolucionar cotria. Mas çò qu’atira mai l’atencion del pebron amb ton es qu’en dispausant coma dispausa de las bontats e dels meritis sufisents per èsser, almens, tan conegut coma la paelha (ieu i vesi pas cap d’inconvenient, del ponch de vista de la qualitat, a lo plaçar quitament al dessús), es un fricòt entièrament desconegut fòra dels limits de l’Òrta de Valéncia e del Camp de Túria. E çò qu’es mai grèu, e benlèu mai inexplicable: se fa mai rar cada jorn que passa, de mai mal trobar. A despart del fach que degun l’elabòra pas uèi coma se deu, amb lo gost e lo suènh d’abans. E es pas que ieu siái d’aqueles que pensan que las causas èran melhoras abans qu’ara, mas amb lo pebron amb ton sembla que nos arriba coma al ferrièr aquel d’Ibi, que ferrant ferrant perdèt l’ofici[1]. Va plan (mas aquò va pas brica plan) que las joves mestressas d’ostal, per manca de temps, sàpian pas fregir un uòu, mas dins los establiments publics? Cossí es possible que los restaurants, que se supausa que lor caldriá far una cosina atractiva, inclugan pas (qualques unes, cal pas qu’o fagan totes) lo pebron amb ton dins la carta? Daissarem pèrdre entre totes un ragost qu’a pas res a envejar a quin que siá plat de cosina populara d’aquí e de fòra d’aquí? Donc benlèu òc. Seriá pas lo primièr cas. Mas seriá mai que mai pietadós perque s’agís pas d’una manjalha, mas d’un plat d’estiu que, quand es plan fach, sens aciditat, aprestat amb calma, un còp tresmudada la tomata en un confiment velosat e delicat, daissat refregir a temperatura ambient e chauchat amb de pan o simplament a culhierats, es plan agradós al paladar.
Coma se pòt veire, quand disi qu’a pas res a envejar a cap d’autre plat, o fau amb una conviccion absoluta, amb la certitud que lo pebron amb ton es una creacion geniala, una creacion autenticament valenciana qu’es estada e es desaprofechada per de rasons qu’arribi pas encara de comprene.
Benlèu l’extraordinari astre qu’a agut la paelha, qu’amb sa reputacion a eclipsat las autras recèptas tradicionalas, n’es estada la causa, mas sabi pas. E benlèu las prèissas actualas s’endevenon pas amb de fricòts coma aquel, que demandan fòrça temps e qualque devocion. Benlèu. Las explicas de faches que i a, de còps, son tan simplas que se comprenon pas gaire plan.
Fagatz pas atencion a çò que disiá Pla de la tomata e ensajatz d’o far. Ieu vos o recomandi. Lo qu’a pas tastat jamai lo pebron amb ton sap pas çò qu’a perdut.
Es un plat de tast docet e i caldrà botar pauca sal, perque lo ton ja ne conten. Se sèrva fòrt plan dins lo refregidor e, donc, se pòt far en granda quantitat. O cal manjar a temperatura ambienta, ni caud ni freg, e es per aquò que conven fòrt plan a las excursions. Dins la poesia ‘El pasat y el present’, apareguda dins lo setmanièr La Traca del 15 d’agost de 1914, se mençona coma pròpri dels vespertins de plaja:
Fa trent’ans coneissiam pas
de rechauchons; nani monsur:
quatre canas, qualques sacs
qu’aparèsson del solelh,
un foguièr sus un banquet
convertit en fregidor
de marbrats, bòga e saurèl,
dauradas e raspalhons;
d’aquel temps òm se’n chautava
de langostas, luç, rogets;
amb una caçòla amb ton,
amb tomata e amb pebron,
s’emplissián mitans de cercles
e a vespertinar totòm,
amb vint denièrs o un real
en abondància de tot
[2].
La costuma èra d’anar a la plaja e de manjar d’entrepans de pebron amb ton. ‘La mar blavosa’ es una poesia en valencianhòl que publiquèron dins lo numèro del 25 d’agost de 1923 del meteis setmanièr, ne copiarai una part:
Despuish[3] de se banhar quina delícia!
Al bòrd de l’aiga,
sans malícia,
s’afiscar a maissat plan redond
avec rotlèu en tomata e
poivron,
se chapar una ensalada
avec tomata,
de bògaravèl o de sardas una
boîte.
Lo
rotllo (ròtle) es un pan amb forma de tortèl que s’emplega per far d’entrepans, mas, evidentament, se pòdon far amb tota sòrta de pan. Dins lo numèro del 25 d’agost del 1917 del meteis setmanièr publiquèron una poesia sens títol ont trobam la “pataqueta”, un pan de la forma de mièja luna qu’uèi gaireben a desaparegut:
Sabatièra polida
de l’agachada atrasenta:
ès la femna sedusenta
per gaubiosa e per genta.
La tieuna cara convida
a te cantar una cançon;
e aprèp, amb l’illusion
d’aquel que se sentís poèta,
se manjar una pataqueta
amb tomata e amb pebron.
A un dels personatges de la sceneta
¡Baix la figuera! (d’Albert Martín, estrenada en 1926) li agradava plan:
Tonico: Aviás enveja de me veire?
Tòfol: Mai que de manjar de ton
adobadet, en tomata,
qu’es la bocada que me pivèla mai.
Dins
Mural del País Valencià Vicent Andrés Estellés se remembra de çò que fasiá sa maire pel pelegrinatge annadièr a Sant Miquel de Llíria:
Lo fanal del carri alucat,
amb lo pebron amb ton dins
una caçòla, sortissiam
plan matinièrs de Burjassot.
Sortiá totjorn qualque vesina:
amb qualque malaut a l’ostal
e podiá pas anar a Llíria;
li donava un parelh de ciris
a la miá maire e disiá:
“los metràs per ieu a l’arcàngel”.
[1] Provèrbi valencian.
El ferrer d'Ibi [o de Tibi; o de Perelló; o de Livi; o de Banyera], ferrant ferrant [o manxant manxant] perdé [o va perdre] l'ofici. Se ditz per parlar de qualqu'un qu’en luòga de far abans en son mestièr, o en sos estudis, fa enrèire.)
[2] Aqueles poèmas en V.O los podètz trapar aicí.
[3] L'original ditz
dimpués qu'es un mot aragonés qu'aicí passa per castelhan.
Comentaris
No hi ha cap comentari
Comenta
Lo comentari es estat mandat corrèctament
Pas cap de comentari
En cargament
Pas cap de comentari
Mandar
